Obserwując naszą ponurą, a czasami wręcz przerażającą, językową rzeczywistość, zauważam wiele błędów, niekonsekwencji i sytuacji, które budzą wątpliwości. Jedną z nich jest używanie konstrukcji typu pełnić funkcję, odgrywać rolę i pełnić rolę, pełnić obowiązki itp., spośród których niektóre są poprawne, niektóre błędne, a w najlepszym wypadku wątpliwe, a w przypadku jeszcze kilku wybór danej konstrukcji zależy od pewnych czynników.

Przyznam szczerze, że początkowo artykuł ten miał być banalną notką, jednak w trakcie jego pisania, jak zwykle, doszedłem do konstatacji, które choć wydają się oczywiste, wcale takie do końca nie są. I znów okazało się, że użytkownik języka, nawet jeśli operuje nim poprawnie, zwykle czyni to również nieświadomy wielu niuansów. W dalszej części artykułu omówię te najważniejsze.

Pełnić funkcję

Zacznijmy od słownictwa związanego z funkcjami i obowiązkami

Zwrot pełnić funkcję jest bez wątpienia poprawny, podobnie jak analogiczne związki pełnić obowiązki czy pełnić służbę. Można także sprawować funkcję, ale już z pewnym zastrzeżeniem: wyrażenie pełnić funkcję ma szerszy zakres poprawnego użycia niż sprawować funkcję. Otóż funkcję pełnić może ktokolwiek i cokolwiek, np.:

Bronisław Komorowski pełni funkcję prezydenta.

albo (o czym zapewne mało kto wie…)

Bateria w laptopie pełni funkcję dodatkowego bezpiecznika.

Tak więc zwrotu pełnić funkcję w znaczeniu wypełniania pewnych zadań w jakiejś strukturze można odnosić zarówno do rzeczowników osobowych, jak też nieosobowych.

Sprawować funkcję

Możemy również powiedzieć, że

Bronisław Komorowski sprawuje funkcję prezydenta.

Warto jednak zauważyć, że w odniesieniu do osób zajmujących najwyższe stanowiska w państwie o wiele lepiej brzmi sprawuje urząd, np.

Bronisław Komorowski sprawuje urząd prezydenta.

Nie możemy jednak powiedzieć, że

*Bateria w laptopie sprawuje funkcję dodatkowego bezpiecznika.

Krótko mówiąc: słowo pełnić jest dość uniwersalne, natomiast sprawować łączy się z rzeczownikami osobowymi, cały zaś zwrot sprawować funkcję znaczy tyle co zajmować stanowisko, urząd.

Pełnić funkcję a pełnić obowiązki

Przy okazji warto uświadomić wielu dziennikarzom pewną fundamentalną i ważną z formalno-prawnego punktu widzenia różnicę między wyrażeniami pełnić funkcję i pełnić obowiązki. Wbrew praktyce ww. osób wyrażeń tych nie można używać zamiennie, gdyż

pełnić funkcję znaczy tyle co zajmować stanowisko, sprawować urząd, natomiast pełnić obowiązki znaczy pełnić funkcję tymczasowo, w czyimś zastępstwie.

Tak więc wspomniany Bronisław Komorowski pełnił obowiązki prezydenta od 10 kwietnia do 8 lipca 2010 r., kiedy to zgodnie z konstytucją jako marszałek sejmu zastępował zmarłego w wyniku katastrofy lotniczej prezydenta Lecha Kaczyńskiego. Natomiast pełnić funkcję prezydenta zaczął dopiero 6 sierpnia, kiedy to został zaprzysiężony. Zastanawiać się można, czy błędne używanie obu zwrotów przez niektórych dziennikarzy różnych opcji wynikało z niedouczenia w tym zakresie, czy z chęci manipulacji opinią publiczną, czy też wreszcie z chęci zaklinania rzeczywistości i wyrażenia osobistego stosunku do tej osoby, ale to już nie moja działka, chociaż odpowiednie badania statystyczne wyjaśniłyby wszelkie wątpliwości w tym zakresie.

Warto tu przypomnieć o pewnej osobliwości składniowej. Kiedy mówimy o kimś, kto zastępując kogoś pełni tymczasowo jego obowiązki, stosujemy składnię pełniący obowiązki dyrektor Jan Nowak, a nie jak niesłusznie uważa większość użytkowników języka *pełniący obowiązki dyrektora Jan Nowak. Można jednak bez większego ryzyka pomyłki podejrzewać, że w stosunkowo krótkim okresie forma poprawna pójdzie w zapomnienie i zostanie niemal zupełnie wyparta przez formę, która aczkolwiek nie jest jeszcze za poprawną uważana, postrzegana jest powszechnie jako bardziej logiczna

Wypełniać czy spełniać obowiązki?

Zasadniczo mówimy o wypełnianiu obowiązków. Możemy więc powiedzieć, że przedsiębiorca wypełnił swe ustawowe obowiązki lub wywiązał się ze swych obowiązków. Znaczy to, że zrobił wszystko, czego od niego wymagało prawo lub do czego był z innych względów zobowiązany. W czasie przeszłym można też powiedzieć, że ktoś wypełniał lub wypełnił swoje obowiązki (w zależności od tego, czy chcemy użyć czasownika dokonanego czy niedokonanego). Różnica będzie taka, że w pierwszym przypadku mówimy o pewnym continuum, czyli czynności, która była w przeszłości wykonywana przez jakiś (dłuższy lub krótszy) czas lub zawsze. W tym drugim przypadku podkreślamy, fakt, że nie tylko wypełniał te obowiązki, ale się z nich wszystkich ostatecznie wywiązał.

O tym, że ktoś spełnił swój obowiązek (proszę zwrócić uwagę na liczbę pojedynczą i aspekt dokonany) mówimy, gdy ktoś np. wziął udział w wyborach, walczył na wojnie lub opłacił podatki. Jeśli mówimy o obowiązkach obywatelskich w ogóle, lepiej użyć czasownika wypełnić lub wypełniać, np. wzorowo wypełniał swoje obowiązki obywatelskie.

Odgrywać (ważną) rolę i pełnić funkcję — zakres zastosowania

Słowo rola kojarzy się z teatrem. Tam role się odgrywa, a nie pełni. Zwroty odgrywać rolę, grać rolę są na pozór równoważne ze zwrotem pełnić funkcję, ale nie do końca, gdyż częściej niż o odgrywaniu roli mówi się o odgrywaniu ważnej roli. I to częściej w odniesieniu do rzeczowników nieosobowych. Nie powiemy raczej, że

*Bateria w laptopie odgrywa rolę dodatkowego bezpiecznika.

W tym kontekście pełni funkcję brzmi o wiele lepiej i nie budzi wątpliwości poprawnościowych. Nie budzi jednak wątpliwości zdanie:

Freony odgrywają ważną rolę w procesie niszczenia warstwy ozonowej.

W tym przypadku stwierdzenie

Freony pełnią ważną funkcję w procesie niszczenia warstwy ozonowej.

brzmi dużo gorzej.

Wniosek?

Jeśli w odniesieniu do rzeczowników nieosobowych mówimy o tym, że coś jest mniej lub bardziej ważne, lepiej mówić o odgrywaniu ważnej roli niż o pełnieniu ważnej funkcji.

Ale ta zasada nie stosuje się do ludzi.

W odniesieniu do ludzi rzecz ma się jeszcze inaczej. Możemy powiedzieć, że

Jan Paweł II odegrał ważną rolę w obaleniu komunizmu.

ale nie użyjemy w tym kontekście zwrotu pełnił ważną funkcję, gdyż ten w odniesieniu do ludzi ma już inne znaczenie. Możemy natomiast powiedzieć, że

Joseph Ratzinger w okresie pontyfikatu Jana Pawła II pełnił ważną funkcję w Kościele.

Powiemy też, że

Donald Tusk pełni ważną funkcję w państwie.

ale tylko wtedy, jeśli mamy na myśli to, że zajmuje ważne stanowisko państwowe. Natomiast jeśli powiemy, że odgrywa ważną rolę w państwie, zasygnalizujemy raczej, że ma spory wpływ na to, co się w kraju dzieje, chociaż niekoniecznie musi zajmować wysokie stanowisko. Różnica może nie jest wielka, ale

stwierdzenie odgrywać ważną rolę wiąże się ze znaczeniem danej osoby w jakichś wydarzeniach czy procesach politycznych, natomiast pełnić ważną funkcję wiąże się z zajmowanym stanowiskiem, funkcją sprawowaną w jakiejś strukturze organizacyjnej.

Na koniec warto zauważyć, że zwrot pełnić (ważną) funkcję stosuje się w sytuacjach, gdy mówimy o wypełnianiu konkretnych, wyznaczonych, zaplanowanych zadań, z kolei odgrywać rolę wiązać się może z działaniem jakiegoś przypadku, niekoniecznie wynikającym ze spełniania określonych zadań. Dana osoba lub przedmiot może pełnić funkcję, bo tak zostało zaplanowane, bo wyznaczono mu takie a nie inne zadania, natomiast odgrywać ważną rolę można przypadkiem, przy okazji czegoś innego. Ktoś może odegrać (ważną) rolę w jakimś wydarzeniu ze względu na wykonywane zadania, w wyniku przemyślanych działań, ale też przypadkiem lub przy okazji czegoś innego. Pełnienie funkcji wiąże się z jakimś planem. Bateria w laptopie pełni funkcje dodatkowego bezpiecznika, bo tak została zaprojektowana, bo takie jej przeznaczono zadanie. Jeśli powiemy, że odegrała rolę dodatkowego bezpiecznika, to damy tym samym do zrozumienia, że mogło się to stać przypadkiem, a działanie takie niekoniecznie zostało zaplanowane lub przewidziane przez producenta.

Odgrywać rolę / odgrywać ważną rolę z rzeczownikami osobowymi

I tu ciekawostka. Okazuje się, że różnica między sformułowaniami odgrywać rolę i odgrywać ważną rolę w odniesieniu do rzeczowników osobowych jest o wiele większa niż mogłoby to wynikać z dołożenia jednego wyrazu. Możemy powiedzieć, że

Bronisław Komorowski odgrywa ważną rolę w państwie.

co będzie znaczyło, że wiele od niego zależy. Jeśli jednak usuniemy przymiotnik ważną otrzymamy zdanie:

Bronisław Komorowski odgrywa rolę prezydenta.

które będzie znaczyć, że wspomniana osoba tylko udaje prezydenta, grając po prostu jego rolę w jakimś filmie lub przedstawieniu. Tymczasem każda czynność prezydenta ma swoje rzeczywiste skutki. Ba, nawet brak działania, np. niepodpisanie ustawy, też ma swoje jak najbardziej realne konsekwencje dla funkcjonowania państwa.

I w tym momencie dochodzimy do wniosku dosyć zaskakującego:

sformułowań pełnić funkcję i odgrywać rolę, wbrew powszechnemu mniemaniu, w wielu kontekstach nie można używać zamiennie.

Pełnienie roli?

Jak już wyżej napisałem, rolę w teatrze się odgrywa, a nie pełni. jest to logiczne i do niedawna wszelkie normatywne rozstrzygnięcia opierały się o tę logikę. Niestety, od jakiegoś czasu część językoznawców zaczyna uważać tę absurdalną konstrukcję za dopuszczalną, ale tylko na zasadzie uzusu („bo tak się często mówi”) i raczej jako element mowy potocznej. Nie jest to wykładnia zgodna ze stanem faktycznym, gdyż zakres występowania tego zwrotu wykracza daleko poza mowę potoczną. Trzeba jednak mieć świadomość, że uzus społeczny jest kryterium kontrowersyjnym i na jego podstawie można by uznać za dopuszczalne szereg ewidentnie błędnych, lecz często stosowanych form i konstrukcji. Wydaje się, że względy logiczne mają w tym przypadku o wiele większą wagę niż praktyki osób używających języka bezrefleksyjnie.

Podsumowanie

Zdaję sobie sprawę, że omawiane zagadnienie jest o wiele bardziej skomplikowane, niż się spodziewałem, gdy przystępowałem do pisania niniejszego artykułu i zamiast do sformułowania prostej zasady doszliśmy do szeregu zastrzeżeń i niuansów. Pora więc na próbę podsumowania najważniejszych wniosków co do znaczenia i zakresu stosowania przeanalizowanych wyrażeń.

• pełnić funkcję — z rzeczownikami osobowymi i nieosobowymi: wykonywać jakieś zadanie typowe dla kogoś lub czegoś (układ ten pełni funkcję prostownika = wykonuje zadania typowego prostownika); tylko z osobowymi: zajmować stanowisko lub wykonywać zadania typowe dla tego stanowiska (Franek pełni funkcję skarbnika = zajmuje stanowisko skarbnika (formalnie) lub nie jest nim oficjalnie, ale wykonuje jego zadania); funkcja jest pełniona celowo, zgodnie z planem, projektem;
• sprawować funkcję — tylko z czasownikami osobowymi: zajmować określone (zazwyczaj wysokie) stanowisko we władzach, sprawować urząd (Pan Nowak sprawuje funkcję / urząd ministra = oficjalnie zajmuje określone stanowisko);
• pełnić obowiązki — pełnić określoną funkcję tymczasowo, w czyimś zastępstwie (pełnić obowiązki skarbnika = tymczasowo zastępować skarbnika, nie będąc nim, w wykonywaniu jego obowiązków);
• odgrywać rolę — z rzeczownikami osobowymi i (jednak w dużo bardziej metaforycznym sensie) nieosobowymi: spełniać zadanie (układ ten odgrywa rolę prostownika = pełni jego funkcję); z czasownikami osobowymi: odgrywać rolę jako aktor lub udawać kogoś, kim się nie jest w rzeczywistości (Janek odgrywa rolę gospodarza = gra taką rolę na scenie lub zachowuje się jak gospodarz, chociaż w istocie nim nie jest); odgrywać rolę można zgodnie z planem, projektem, ale również przypadkowo, dodatkowo, przy okazji realizacji innych zadań, pełnienia innej funkcji;
• odgrywać ważną rolę — z rzeczownikami osobowymi i nieosobowymi: mieć duże znaczenie w czymś (Dmowski odegrał ważną rolę w procesie rodzenia się niepodległego państwa polskiego = jego działania okazały się istotne w tym zakresie; Błonnik odgrywa ważną rolę w procesie trawienia = ma w nim duże znaczenie;
• pełnić ważną funkcję — z rzeczownikami nieosobowymi i osobowymi: wypełniać bardzo ważne zadanie w czymś (Ten element pełni ważną funkcję w pracy całego układu; Księgowy pełni ważną funkcję w przedsiębiorstwie = wykonuje ważne zadania); z osobowymi: zajmować wysokie stanowisko.

Share on Facebook