Pleonazmy i tautologie

Baza wiedzy, Język, Leksyka/semantyka   

Jakiś czas temu pisałem o oksymoronach i antytezach. Należałoby więc uzupełnić nieco tamte rozważania i wspomnieć o w pewien sposób spokrewnionych z nimi zjawiskach językowych. Zanim jednak przejdę do meritum (czyli do rzeczy, istoty zagadnienia), poczynić muszę fundamentalną uwagę: o ile oksymorony i antytezy są stosowanymi w literaturze środkami stylistycznymi, o tyle pleonazmy i tautologie uważa się za błędy stylistyczne, gdyż nie kryją się pod nim żadne filozoficzne podteksty, a ich istotą jest redundancja (zbędne powielanie treści).

W dalszej części artykułu, odwołując się do przykładów, wyjaśnię, czym są pleonazm i tautologia oraz wskażę, jak mają się te zjawiska do oksymoronów i antytez.

Czym jest pleonazm?

Pleonazm jest związkiem wyrazowym, w którym wyraz treść określenia zawiera się już treści wyrazu określanego.

Krótko mówiąc, jest to tzw. masło maślane.

Z definicji pleonazmu wynika, że jeden z wyrazów w takim związku jest wyrazem nadrzędnym (określanym), a drugi podrzędnym (określanym). Pleonazmy najczęściej są związkami rzeczowników i określających je przydawek, np.:
(jaka?) mokra woda (woda jest z definicji mokra),
(jaki?) sędziwy starzec (sędziwy znaczy stary, więc to określenie jest zbędne),
(jaki?) wielki olbrzym (olbrzym z definicji jest wielki),
zabić (jak?) na śmierć (zabić znaczy spowodować czyjąś śmierć; w tym przypadku mamy związek czasownika z okolicznikiem),
w miesiącu maju (wiadomo, że maj to miesiąc),
dnia 11 listopada (wiadomo, że 11 listopada to dzień, gdyby chodziło o noc, należałoby doprecyzować, np. w nocy z 10 na 11 listopada albo w nocy z 11 na 12 listopada),
spadać w dół (nie można spadać w innym kierunku),
wracać z powrotem,
cofnąć się do tyłu,
akwen wodny itp.

Przykładem pleonazmu było popularne swego czasu zapewnienie, że film oparty jest na faktach autentycznych — jeśli coś nie jest autentyczne, nie jest faktem. I tu muszę pochwalić TVP 1, bo widzę, że od jakiegoś czasu prezenterzy „jedynki” skutecznie wystrzegają się tego błędu.

Czasami pleonastyczny charakter związku jest wątpliwy, jak np. w związku zielona trawa (niby z natury jest zielona, ale wskutek braku wody czy nadmiernego nasłonecznienia może żółknąć) albo biały śnieg (niby oczywiste, że jest on biały, ale… wskutek kontaktu formującej go chmury z zanieczyszczeniami chemicznymi, pyłem wulkanicznym itp. może on przyjąć inną barwę).

Najlepszym sposobem poprawienia takiego błędu jest usunięcie określenia, tj. wyrazu podrzędnego (czyli tego, o który można zadać pytanie). Po prostu…

Czym jest tautologia?

Tautologia jest zestawieniem wyrazów o identycznej treści.

Mamy tu więc do czynienia nie ze związkiem wyrazów, lecz ich zestawieniem. Oba (lub więcej) człony tautologii są względem siebie równorzędne.

Przykładów tego typu błędów dostarczają materiały propagandowe i marketingowe, np.:
siła i moc,
suwerenność i niezawisłość,
odwaga i męstwo,
geneza i pochodzenie (geneza to pochodzenie),
najlepszy, a zarazem optymalny (optymalny znaczy najlepszy, o czym wielu zapomina),
piękne, ładne ząbki,
nastąpił zgon i poszkodowany zmarł (gdyby swój zgon przeżył, to chyba przewyższyłby tym dokonaniem wszystkie cuda biblijne).

We wszystkich tych zestawieniach z jednego z wyrazów należałoby zrezygnować, gdyż powtarza on tylko treść drugiego.

Podsumowanie

Na koniec podsumowanie w formie tabelki, pokazujące różnice i podobieństwa między tautologią, pleonazmem, oksymoronem, antytezą.

pleonazm tautologia oksymoron antyteza
klasyfikacja błąd stylistyczny błąd stylistyczny środek stylistyczny środek stylistyczny
logiczny stosunek składników powielanie treści (redundancja) powielanie treści (redundancja) sprzeczność wewnętrzna (w obrębie związku wyrazów) sprzeczność, przeciwstawienie dwóch różnych elementów
zależność między elementami związek wyrazowy zestawienie wyrazów związek wyrazowy zestawienie wyrazów
forma gramatyczna związek rzeczownika z przydawką (najczęściej przymiotną) lub czasownika z okolicznikiem (najczęściej okolicznikiem sposobu) wyliczenia, zdania współrzędnie złożone związek rzeczownika z przydawką (przymiotną, rzeczowną lub inną) lub czasownika z okolicznikiem (zwykle wyrażonym imiesłowem) wyliczenia, zdania współrzędnie złożone, sporadycznie inne konstrukcje

Widzimy z niej wyraźnie, że antyteza i oksymoron to środki stylistyczne, podczas gdy pleonazmy i tautologie to stylistyczne błędy. Pod względem konstrukcji pleonazmy wykazują pewne czysto formalne podobieństwa do oksymoronów, a tautologie do antytez, z tym że w sensie logicznym antytezy są przeciwieństwem tautologii, a oksymorony pleonazmów.

32 komentarze do “Pleonazmy i tautologie”

  1. inexxt stwierdza:

    Niesamowite. Cos, co z hmm… czysto matematycznego punktu widzenia jest wewnetrznie niesprzeczne, jest niepoprawne, natomiast uzywanie formy, ktora zadnej sprzecznosci nie zawiera, kloci sie z zasadami jezyka polskiego.

  2. Łukasz Rokicki stwierdza:

    Kłóci się, a to z tego powodu, że następuje tu tzw. redundancja, czyli nadmiar powielających się informacji, co jest sprzeczne z zasadą ekonomii językowej. Tak już jest.

  3. microsined stwierdza:

    Dzien dobry
    Czy pleonazm „artykuly AGD” jest poprawny?
    Wydaje sie, ze tak skoro w calej Polsce jest napisane i nikt nie zwraca na to uwagi.
    Kraj absurdu…

  4. Łukasz Rokicki stwierdza:

    Rzeczywiście, wyrażenie to ma charakter pleonastyczny. Lepiej mówić o sprzęcie AGD, urządzeniach AGD. Co więcej, z punktu widzenia ortografii lepszy byłby zapis agd. Trzeba jednak zwrócić uwagę na to, że w wypadku wielu skrótów stosujemy wyrażenia pleonastyczne, gdyż mamy wtedy do czynienia ze zbitkami, których nawet sobie nie tłumaczymy — nie zastanawiamy się, co znaczą poszczególne litery w skrótowcu, bo po prostu to wiemy! Tak samo mówimy o komputerze PC, dyskach HDD, kartach MMC, banku BPH itd. Z punktu widzenia logiki też są to pleonazmy. Czytałem kiedyś opinię na ten temat, której, niestety, nie potrafię teraz znaleźć. Kompetentny językoznawca stwierdził, że tego typu konstrukcje są dopuszczalne — z powodów, które wyżej wymieniłem.

  5. microsined stwierdza:

    Sprzęt AGD? hmm..
    Sprzęt GD to juz lepiej, bo sprzet gospodarstwa domowego, a nie sprzet artykulu gospodarstwa domowego. Jak juz to „Sklep z AGD”, bo przeciez AGD to polski skrot, a PC od ang. Zmiast „komputer PC” lepiej brzmi „komputer stacjonarny”. Ostatnio uslyszalem o promocji Telepizzy „kanapka bocadillo”. Bocadillo z hiszpanskiego oznacza „kanapka”, wiec „kanapka kanapka” nie pasuje. Przykre jest, ze ludzie sa niedouczeni. Przyznam, ze jak widze takie bledy, to czuje jakby mnie prad porazil. Jesli AGD, to rodzaj sprzetu, to boje sie pomyslec co mnie na studiach naucza.

    ~maturzysta

  6. Łukasz Rokicki stwierdza:

    Domyślałem się, że dostanę mniej więcej taką odpowiedź. Proszę jednak zauważyć, że pewne pleonazmy są rażące i oczywiste, as inne ujawniają się dopiero po pewnej analizie. Te drugie możemy uznać za dopuszczalne, zwłaszcza gdy w grę wchodzą skróty lub wyrażenia obce.
    AGD to rodzaj sprzętu, nawet jeśli uważa Pan inaczej. Jest to po prostu pewien segment rynku. Na co dzień używamy tego skrótu, nie rozkładając go na czynniki pierwsze. Więc konstrukcje, które z logicznego punktu widzenia są błędne, nie rażą i nie są przez językoznawców piętnowane.
    To, czy dany skrótowiec ma pochodzenie polskie czy obce niewiele tu zmienia, ponieważ mechanizm ich używania i rozumienia przez użytkowników jest podobny.
    Kanapka bocadillo. Wie Pan, nie znam hiszpańskiego, podobnie jak większość Polaków. Dlatego uważam, że firma postąpiła słusznie, określając na samym wstępie, jaki to rodzaj produktu.
    Rozumiem młodzieńczy zapał, lecz nie sądzę, by nawet w szeregach wytrawnych językoznawców znalazł Pan osoby, które by go poparły. Proszę napisać do jakiejś poradni językowej, a następnie powiadomić mnie o otrzymanej odpowiedzi. Prawda jest taka, że przekroczenie pewnej granicy puryzmu spowoduje, że… człowiek dojdzie do wniosku, że powinien zamilknąć lub porozumiewać się zdaniami nierozwiniętymi, gdyż w pewnym momencie wszędzie będzie widzieć pewne uchybienia logiczne.

  7. microsined stwierdza:

    Myslalem, ze AGD to dziedzina, ktora dzieli sie na male i duze AGD.
    Co do bocadillo, to „kanapka z hiszpanii” albo „hiszpanska kanapka” lepiej brzmi. Jesli firma, ktora chce rozreklamowac produkt powinna wiedziec co reklamuje, a nie wali takie byki, bo wyraz bocadillo nie wymyslili sobie od tak o. Co do poradni, to zapewniam, ze Pan bedzie pierwszy, ktory sie o tym dowie, wtedy przestanie Pan wprowadzac ludzi w błąd, ze AGD to rodzaj sprzetu.

  8. Łukasz Rokicki stwierdza:

    Segment AGD dzieli się na wiele kategorii ustalanych według różnych kryteriów. Tak się składa, że tematykę tę dane mi było dobrze poznać (gdyby było inaczej, nie napisałbym kilku artykułów, które tej wiedzy wymagały). Nie wiem, na jakiej podstawie twierdzi Pan, że to nie jest rodzaj sprzętu. Pralki, lodówki, lokówki, żelazka itp. można nazywać sprzętem. No, chyba że dalej ma Pan zamiar upierać się, że byk jest wielbłądem. Zarzucanie mi wprowadzania błędu w tej sytuacji jest niestosowne i wynika z błędnego przekonania o własnej nieomylności popartego niepełną wiedzą. To straszliwa mieszanka, typowa jednak dla Pana wieku, przeto urazy do Pana żywić nie zamierzam.
    Co do tej kanapki, to jestem przekonany, iż użyte przez firmę sformułowanie nie wynika z braku wiedzy, lecz raczej z założenia, że ta obca nazwa niewiele powie przeciętnemu klientowi. Proszę pamiętać, że kryterium nadrzędnym decydującym o ocenie danych wyrażeń czy konstrukcji jest w takich wypadkach komunikatywność.
    Naprawdę żałuję, że nie jestem w stanie odszukać opinii językoznawcy, na którą się wcześniej powołałem. Chociaż, jak mi się wydaje, stwierdziłby Pan, że specjalista się nie zna, i na tym by się skończyło…

  9. microsined stwierdza:

    Szanowny Panie na swiecie musi byc taki czlowiek jak ja, zeby taki czlowiek jak Pan wytlumaczyl.

  10. microsined stwierdza:

    Jak się okazało, moja interwencja się przydała. Od niedawna Telepizza zmieniła nazwe promocji z „kanapki bocadillo” na „bocadillo”

  11. Łukasz Rokicki stwierdza:

    Kontaktował Pan się z firmą w tej sprawie? Gratuluję powodzenia, bo ja kiedyś próbowałem „nawracać” MTV — bezskutecznie.
    Inna rzecz, że kto nie zna tej obcej nazwy, niekoniecznie zainteresuje się tą ofertą…

  12. Didi stwierdza:

    a co z wyrażeniem „wyprzedane w całości”? czy to również można uznać za pleonazm? (bo przecież wyprzedane oznacza, że coś zostało sprzedane po kolei aż do końca).

    pozdrawiam.

  13. Łukasz Rokicki stwierdza:

    Można. Samo słowo wyprzedane zawiera tu zamierzoną treść.

  14. krecia stwierdza:

    Czy określenie z zakresu bibliotekoznawstwa: „metadane” – informacja o informacji, podpada pod tautologię ?

  15. Łukasz Rokicki stwierdza:

    Nie, nie podpada ani ze względów formalnych (jest to tylko jeden wyraz), ani semantycznych. Przedrostek słowotwórczy meta ma wiele znaczeń i czasami występuje w formacjach słowotwórczych, które należałoby definiować za pomocą pozornych tautologii lub pleonazmów. Proszę też zauważyć, że jako dane są tu traktowane np. tradycyjne lub elektroniczne wersje książek albo dokumentów (które w tej formie występują właśnie w postaci danych), natomiast metadane to dane na ich temat służące do m.in. ewidencji i katalogowania danych. Wydaje mi się, że jest to bardzo dobry wyraz, pozwalający właśnie uniknąć wyrażeń brzmiących pleonastycznie.

  16. tom stwierdza:

    Witam.
    Pierwszy przykład tautologii jest nietrafiony: siła i moc są to dwie różne wielkości fizyczne.

  17. Łukasz Rokicki stwierdza:

    @ tom
    Nie myślałem o wartościach fizycznych, lecz raczej o powszechnym użyciu tych słów, które w tautologicznym zestawieniu pojawiają się np. w tekstach i utworach religijnych. Ma Pan niewątpliwie rację, że w odniesieniu do nazewnictwa naukowego ten przykład dobry by nie był. Muszę go chyba opatrzyć stosowaną adnotacją.

  18. Marcin stwierdza:

    W powszechnym użyciu siła i moc również mają odmienne znaczenia. Przykład – mocny, częściej odczytane było by jako wytrzymały (również, w domyśle, zdolny do długotrwałego wykonywania ciężkiej pracy) – silny to dysponujący siłą, najpewniej dużą – niekoniecznie wytrzymały.

  19. Kaczus stwierdza:

    Chciałem zwrócić Panu uwagę, że „optymalny” nie oznacza „najlepszy”, ale najlepszy w danych warunkach, zmienia to kontekst. Więc może być coś optymalniejsze, czyli równie optymalne w tych warunkach, ale w innych warunkach lepsze od danego rozwiązania.

  20. Łukasz Rokicki stwierdza:

    Rozumiem ideę, proszę jednak zauważyć, że słownik jednak zawęża znaczenie wyrazu optymalny, poza tym to, że coś jest w innych warunkach lepsze, nie ma tu znaczenia, bo są to już inne warunki. Proszę zauważyć, że pleonazmy i tautologie występują zawsze w jakimś kontekście. Raczej nie da się znaleźć kontekstu, w którym zestawienie tych wyrazów bez żadnych dodatkowych określeń nie byłoby tautologią.

  21. MM stwierdza:

    Niesamowicie Pan tłumaczy! Naprawdę, jestem pod wrażeniem. Dziękuję.

  22. Adam stwierdza:

    Chciałbym zapytać, o tak modne od jakiegoś czasu, stwierdzenie „ucieczka do przodu”. Jest ono poprawne, bo mnie uszy bolą jak to słyszę?

  23. Łukasz Rokicki stwierdza:

    @ Adam
    Na pierwszy rzut oka może to wyglądać dziwnie, ale ma sens. Możemy przecież wyobrazić sobie, że ktoś uciekł do tyłu lub w bok, do góry, w dół. Ważne jest to, czy dookreślenie kierunku ucieczki jest z jakiegoś istotnego powodu istotne.

  24. Nina stwierdza:

    Czy w definicji pleonazmu wyraz podrzędny to określający, czy tak jak pan pisze określany ?

  25. Łukasz Rokicki stwierdza:

    @ Nina
    Zawsze wyraz nadrzędny to wyraz określany, a podrzędny to wyraz określający (ten, który stanowi odpowiedź na pytanie o określenie), np.
    ładny dom
    dom (jaki) ładny
    dom — wyraz nadrzędny, określany
    ładny — wyraz podrzędny, określający, określenie

  26. Ania stwierdza:

    Witam serdecznie,
    może rozwiąże Pan moją zagadkę: jak nazwać sytuację w której dwie definicje (w tym samym akcie prawnym rangi ustawowej) wzajemnie się tłumaczą.
    Jedna definicja (D1) mówi że jeśli podmiot X i podmiot Y zrobią czynność A, to mamy do czynienia z usługą U. A druga definicja (D2) mówi, że podmiotem X jest taki podmiot, który wraz z podmiotem Y zrobili czynność A w celu osiągnięcia usługi U.
    W moim kazusie miałam na celu dowiedzieć się jakie są cechy podmiotu X (określić kim jest X, jakie warunki musi spełniać, aby móc być X w rozumieniu przepisów ustawy), ale niestety definicje te wzajemnie się tłumaczą i wychodzi z tego tzw. masło maślane. Czy jednak taką sytuację można nazwać pleonazmem albo chociaż mającą charakter pleonazmu (lub tautologii)?

  27. Łukasz Rokicki stwierdza:

    @ Ania
    Nie wiem, czy jest nazwa na takie zjawisko. Pleonazm tu nie pasuje. Mamy tu do czynienia z jakimś zapętleniem definicji. Może ignotum per ignotum (łac. nieznane przez nieznane)?

  28. mrówkodzik stwierdza:

    Jeśli dobrze zrozumiałem, twierdzi Pan, że oksymoron jest (wyłącznie) środkiem stylistycznym, a pleonazm i tautologia są (wyłącznie) błędami językowymi.

    Środkiem stylistycznym może być nawet anakolut i każde inne sformułowanie niepoprawne fleksyjnie, składniowo, leksykalnie, ba, nawet ortograficznie (weźmy chociażby „Wywód jestem’u” Białoszewskiego), więc co dopiero pleonazm czy tautologia (nie szukając daleko: „Sława i chwała” Iwaszkiewicza).

    Tak jak każda część mowy może być podmiotem zdania, tak każde sformułowanie może zostać użyte w funkcji stylistycznej, niezależnie od jego oceny na gruncie normatywizmu. Nie można więc z góry orzec, że coś nie jest środkiem stylistycznym – bo potencjalnie może nim być każdy zabieg, również sprzeczny z wytycznymi preskryptywizmu.

    Oksymoron z kolei to całkiem częsty błąd językowy, nie tylko wśród uczniów („większa połowa” itp.), a nie wyłącznie środek stylistyczny.

  29. Łukasz Rokicki stwierdza:

    @ mrówkodzik
    Wszystko prawda, ale wskazuje Pan na sytuacje rzadsze. Powiem tak: błąd jest błędem zawsze, a środkiem stylistycznym stanie się, jeżeli zostanie użyty świadomie i celowo.

  30. plajer stwierdza:

    Tautologia to nie do konca zesatawienie 2 identycznych znaczeniowo zwrotow. To raczej zdanie / zwrot ktory z punktu widzenia formalnego jest poprawny i prawdziwy ale w sensie tressi jest pusty, np. bedzie kiedy bedzie, jak lubie to lubię. A przynajmniej tak mi to wytłumaczył Sheldon w serialu „Młody Sheldon” 🙂

  31. Łukasz Rokicki stwierdza:

    @ plajer
    Nie zgodzę się z taką teorią na gruncie językoznawstwa, pominąwszy już jakość jej źródła… Otóż podane przez Pana/Panią przykłady jednak mają inny sens niż pojedyncze słowo. W dziedzinie logiki tautologia jest pojęciem obszerniejszym znaczeniowo.

  32. Zibi stwierdza:

    Witam.Gratuluję rozległej wiedzy,taktu,cierpliwości i innych cech,które pan przejawia,bo komentarze do pana artukułów są różne…

    …drobne uzupełnienie do „siły i mocy”(jako tautologii)…np.z punktu widzenia religii(nie tylko fizyki),dawniej nie rozróżniano tych słów,stawiając je na równi…teraz coraz częściej się je rozróżnia:siła,to aktywna energia skierowana np.na osoby lub rzeczy,a moc,to możność działania(energia uśpiona w kimś lub czymś),która może być wykorzystana w przyszłości(np.ktoś ma moc…potencjał,by podnieść 100kg,ale działa w danej chwili z siłą 2kg,podnosząc taki ciężarek…);
    siła jest w działaniu,a moc jest uśpiona(porównanie do energii kinetycznej i potencjalnej);przykład z Biblii:Dzieje Apostolskie 1:8!

    „Gdy zstąpi na was duch święty, otrzymacie moc i będziecie moimi świadkami w Jerozolimie, w całej Judei, Samarii i aż do najdalszego miejsca na ziemi”.PNŚ.

    …gdy zstąpi na was duch święty (jest wiele dowodów,że to jest czynna siła Boga)…otrzymacie dzięki temu duchowi moc(możność, zdolność działania na dłuższy czas…);chwilowe działanie niezwykłej siły(ducha świętego),zapewnia uczniom Jezusa moc,która może być używana przez wiele lat(siła w działaniu,a moc jest uśpiona i później może być wykorzystana)…

    Nie rozgraniczając słów siła(duch święty) i moc, musielibyśmy Jezusowi zarzucić,że użył tautologii (był doskonały i najmądrzejszy ze wszystkich ludzi oraz jako syn Boży nigdy się nie mylił…).

    Inny przykład to Objawienie 7:12!

    „Amen! Sława, chwała, mądrość, dziękczynienie, szacunek, moc i siła należą się naszemu Bogu po wieczne czasy, już na zawsze. Amen”.PNŚ.

    Siła i moc występują tutaj razem i nie jest to błąd,ani zwykłe powtórzenie,bo „moc” to tłumaczenie gr.dynamis, a „siła”,to tłumaczenie gr.ischus…mają więc różne znaczenie!

    Sumując:siła,to energia w działaniu,a moc to zdolność lub możność działania(energia uśpiona w czymś lub kimś,do wykorzystania w przyszłości…).
    Dlatego użycie obu tych słów razem w jednym zadaniu nie musi być tautologią,chyba,że ktoś ich nie rozumie i bezwiednie(razem w tym samym znaczeniu)używa!
    Serdecznie pozdrawiam!

Zostaw komentarz

Silnik: Wordpress - Theme autorstwa N.Design Studio. Spolszczenie: Adam Klimowski. Modyfikacja: Łukasz Rokicki.
RSS wpisów RSS komentarzy