Jedną z podstawowych prawd lingwistyki jest ta, że język jest żywy, zmienia się, jedne wyrazy wychodzą z użycia, inne, jak pokazałem w artykule Zmiany znaczeniowe wyrazów — przykłady, zmieniają znaczenie, inne wkraczają do języka, a jeszcze inne dokonują ekspansji, wypierając z użycia wyrazy o podobnym, chociaż nieidentycznym znaczeniu.

Jednym z takich wyrazów jest słowo posiadać, które od dłuższego czasu zawłaszcza kolejne pola znaczeniowe i rywalizuje o następne z czasownikiem mieć. W dalszej części artykułu przedstawię i ocenię różne konteksty używania obu wyrazów i oczywiście udzielę kilku wskazówek poprawnościowych.

Co znaczy wyraz posiadać?

Czasownik posiadać to słowo o wyspecjalizowanym znaczeniu:

posiadać — być właścicielem czegoś, co ma dużą wartość materialną

Być może nie wszyscy zauważyli, że definicja ta, co można stwierdzić po głębszej analizie, implikuje kilka ograniczeń.

Słowa posiadać używamy, gdy spełnione są łącznie cztery poniższe warunki:
1. posiadaczem jest człowiek,
2. posiadana rzecz jest cenna, wartościowa,
3. można powiedzieć zamiennie, że ktoś jest właścicielem czegoś,
4. w pozycji dopełnienia występuje rzeczownik oznaczający konkretny przedmiot materialny (nie może to być np. nazwa cechy, zjawiska, uczucia, odczucia itp., wykluczone są oczywiście wszystkie rzeczowniki abstrakcyjne).

Posiadać — błędne konteksty użycia

Słowo posiadać bywa jednak używane również w innych, niewłaściwych już kontekstach, przy czym zauważyć trzeba, że niestety stanowią one większość przypadków jego stosowania. Poniżej przedstawię i omówię kilka przykładów.

*Posiadać wady — wad nie można posiadać, gdyż nie są niczym wartościowym, poza tym wyraz wada jest rzeczownikiem abstrakcyjnym.

*Posiadać pchły — pchły nie są własnością kota czy psa (a gdyby były, to podejrzewam, że sierściuch nie nazwałby siebie ich szczęśliwym posiadaczem).

*Posiadać długi — nikomu nie życzę, by je miał. W pewnym sensie długi są nawet zaprzeczeniem posiadania.

*Posiadać dzieci (żonę, rodziców itp.) — dzieci na pewno stanowią wielką wartość, ale mówienie w ten sposób sprowadza je do roli przedmiotów. Słowa posiadać nie należy stosować w odniesieniu do ludzi, no może z wyjątkiem mówienia o posiadaniu niewolników, którzy w sensie prawnym byli „rzeczami” stanowiącymi własność innych.

*Posiadać czas — czas nie jest niczyją własnością, poza tym jest rzeczownikiem abstrakcyjnym.

*Urządzenie posiada moc, funkcje, system, obudowę itp. — urządzenie nie jest człowiekiem, więc nie może być właścicielem niczego.

*Posiadać wiedzę — wiedza jest wprawdzie cenna, ale nie można być jej właścicielem, gdyż jest rzeczownikiem abstrakcyjnym.

*Posiadać możliwości, szansę, okazję — nie można ich posiadać, są to rzeczowniki abstrakcyjne.

*Kościół posiada organy, dom posiada trzy piętra — powtórzmy jeszcze raz, że właścicielami mogą być tylko ludzie.

*Pies posiada pana — genialne, a ja zawsze myślałem, że to pan jest właścicielem psa.

*Fabryka posiada właściciela — absurd tego samego typu jak we wcześniejszym przykładzie.

*Posiadać Internet — na szczęście globalna sieć nie jest niczyją własnością.

*Posiadać prąd — tak absurdalne, że w świetle powyższych wyjaśnień niczego już w zasadzie dopowiadać nie trzeba.

*Posiadać piłkę — (jeśli nie jest się jej właścicielem) dosłowne tłumaczenie z angielskiego. Piłka w jakichkolwiek rozgrywkach (poza mistrzostwami podwórka itp.) nie jest własnością żadnego z zawodników, oni tylko nią grają.

Na pewno nie uwzględniłem tu wszystkich kontekstów błędnego użycia czasownika posiadać, ale na podstawie wyżej podanych przykładów można z czystym sumieniem stwierdzić, że słowo to stało się elementem pseudointelektualnego bełkotu, rozpowszechnianym przez osoby niemające odpowiedniej wiedzy ani wyczucia językowego. Wyraz ten stał się symbolem językowego snobizmu, polegającego na dążeniu do pięknego i mądrego wysławiania się. Niestety, dążność taka, niepoparta odpowiednimi kompetencjami językowymi, prowadzi często do paradoksu, który opisał Gombrowicz w zwięzłym stwierdzeniu: im mądrzej, tym głupiej, i kuriozalnych wyrażeń typu: *teraz posiadam urlop, *nie mogę przyjechać, bo posiadam przebitą oponę, *zawodnik posiada kontuzję albo *w planach posiadamy trasę koncertową.

Zalecenia poprawnościowe

Żeby nie pozostawić czytelnika w poczuciu bezradności, dam kilka wskazówek. Pierwsza z nich jest bardzo prosta i na pewno pomoże tym, którzy chcą po prostu uniknąć błędu bez wdawania się w głębsze rozważania.

Nigdy nie popełnimy błędu, jeśli w wątpliwych przypadkach użyjemy słowa ma — jest ono tak uniwersalne, że może być stosowane w każdym kontekście.

Można mieć i coś bardzo wartościowego, i zupełnie bez wartości, pozytywnego i negatywnego, materialnego i niematerialnego. Mieć można cokolwiek i jakiekolwiek, nawet problemy, długi i choroby, czego oczywiście nikomu nie życzę.

Mieć można także rzeczy, których nie jest się właścicielem, np. mówiąc, że ktoś ma brylantową kolię, nie orzekamy, czyja ona jest istotnie (może być pożyczona — to nie jest ważne), tak samo gdy mówimy, że ktoś ma mieszkanie, nie musimy wiedzieć, czy ma tytuł własności do niego — po prostu ma gdzie mieszkać. A mówiąc np., że *ktoś posiada wynajmowane mieszkanie (czy pożyczony naszyjnik), formułujemy komunikat wewnętrznie sprzeczny.

Kolejna porada przeznaczona jest dla bardziej wyrobionych językowo użytkowników. W wielu przypadkach można użyć innych konstrukcji, np.
*Urządzenie posiada… — urządzenie wyposażono w…, zostało wyposażone w…, w urządzeniu zastosowano…, urządzenie składa się z… (jeśli wymieniamy kilka istotnych elementów konstrukcji lub surowców), w urządzeniu znajduje się…, w urządzeniu jest.
Budynek, kościół posiada — w budynku znajduje się…, budynek składa się z…, w budynku są… itp.
*Produkt posiada witaminy, cukier — zawiera witaminy, cukier.
*Posiadać piłkę — być przy piłce
*Posiadać chorobę — cierpieć na chorobę.
*Posiadać Internet, prąd — mieć dostęp do Internetu, energii elektrycznej.
*Posiadać w planach — planować.
*Posiadać możliwość — móc, być w stanie.
*Posiadać w ofercie, w sprzedaży — oferować.

Możliwości jest naprawdę bardzo, ale to bardzo wiele i jeśli się chwilę zastanowić, zawsze można znaleźć lepsze słowo, które precyzyjnie odda zamierzony przez nas sens — tak bogaty i doskonały jest nasz język ojczysty, ale trzeba umieć z tego bogactwa korzystać.

O rzeczowniku posiadanie

Wiele czasowników ma swoje pochodne rzeczowniki. Dla czasownika posiadać jest nim posiadanie. W jego przypadku kwestie poprawnościowe wyglądają nieco inaczej, a to dlatego, że rzeczownik ten trudno czasami zastąpić innym. O ile czasownik posiadać można zawsze bez żadnego ryzyka zastąpić czasownikiem mieć, o tyle w przypadku rzeczowników reguła ta nie znajduje zastosowania, gdyż od czasownika mieć istnieje wprawdzie pochodny rzeczownik mienie, ale jego zakres znaczeniowy jest mocno zawężony i stanowi on synonim słowa dobytek, czyli oznacza to, co się ma (a nie sam fakt, że coś się ma). Fakt nieistnienia odpowiedniego rzeczownika od czasownika mieć został zresztą wykorzystany w sławetnym dowcipie o milicjancie, który wystawił kierowcy zbyt niski mandat za *niemanie świateł.

w praktyce oznacza to, że w omawianej sytuacji możliwości są dwie: albo użyć rzeczownika posiadanie, albo posłużyć się jakąś dłuższą konstrukcją. A skoro tak, to chyba trzeba po prostu uznać, iż pierwsza z podanych praktyk pozostaje w zgodzie z zasadą ekonomii językowej i nie należy jej piętnować.

Podkreślam jednak, iż przyzwolenie to dotyczy tylko rzeczownika posiadanie, a nie czasownika posiadać.

Rada na zakończenie

I na koniec bardzo praktyczna rada.

Jeśli zamiast wszechobecnego słowa posiadać użyjesz, Drogi Czytelniku, innego wyrazu lub konstrukcji, która precyzyjniej wyrazi zamierzony sens, na pewno zostanie to zauważone przez Twojego nauczyciela, szefa, słuchacza lub czytelnika, a nawet ukochaną osobę. Wbrew pozorom, nawet ci, którzy językiem posługują się nie najlepiej, w większości zauważają wypowiedzi, których poziom wykracza ponad językową bylejakość, a nawet przeciętność. Wiem to z doświadczeń i obserwacji.

Postscriptum

Być może co dociekliwsi czytelnicy zwrócą mi uwagę, iż niektóre słowniki notują takie znaczenia czasownika posiadać, które podważają moje zalecenia. Proszę jednak pamiętać, że istnieje zasadnicza różnica między słownikami typu opisowego, czyli takimi, które odnotowują stan języka, a normatywnymi, które są źródłem rozstrzygnięć poprawnościowych (np. słowniki poprawnej polszczyzny, słowniki ortograficzne). Słowniki języka polskiego są słownikami opisowymi, czyli podają znaczenia wyrazów takie, jakie można spotkać w użyciu. Im dokładniejszy słownik, tym więcej znaczeń notuje, ale należy pamiętać, że odnotowanie danego znaczenia wyrazu w słowniku opisowym nie jest równoznaczne z uznaniem go za poprawne.

Share on Facebook