Kolejna rzecz z rodzaju tych oczywistych. Niestety, jak się okazuje, wcale nie tak oczywistych, mimo że te pojęcia wbija się uczniom od zamierzchłych czasów podstawówki. Jednak są to działania bezskuteczne, a nawet wśród uczniów klas maturalnych spotyka się wcale nie tak rzadko niedopuszczalne utożsamienie wiersza z liryką, a prozy z epiką. Dlatego uznałem, że jest to kolejny problem, który zasługuje na omówienie.

Zacznijmy od tego, że podział na wiersz i prozę nie ma najmniejszego związku z podziałem na lirykę i epikę. Gdyby można było dokonać takiego utożsamienia, połowa tych pojęć okazałaby się zbędna. Tak jednak nie jest, gdyż podziały na lirykę i epikę oraz wiersz i prozę odbywają się w oparciu o zupełnie inne kryteria.

Wiersz i proza

To dziwne, ale ku mojemu zdziwieniu właściwe zdefiniowanie tych pojęć okazało się ponad siły autorów słowników i encyklopedii. Mówiąc ściślej: definicje te byłyby dobre dwieście lat temu — później już nie, a to z powodu zmian, jakie dokonały się w literaturze w burzliwym wieku XIX. Zanim wskażę, czym są kolejno wiersz i proza, skupię się na słabościach tych definicji, a przy okazji obalę kilka mitów na temat tych pojęć.

Czym jest wiersz

Encyklopedia PWN definiuje wiersz w następujący sposób:

wiersz — wypowiedź, w której oprócz składni właściwej dla każdego języka występuje podział na wersy, zwykle wyodrębnione graficznie; także krótki utwór wierszowany, przeważnie liryczny.¹

Nie jest to dobra definicja. Przede wszystkim nie wiadomo, co ma oznaczać wzmianka o składni. Cały język jej podlega, wiersze oczywiście też, ale akurat w najmniejszym stopniu. Zastanawiające jest również, jak sobie jej autor wyobraża wersy niewyodrębnione graficznie (w przypadku poezji spisanej oczywiście), bo jeśli używa słowa zwykle, to znaczy, że istnieją jego zdaniem zarówno wersy wyodrębnione, jak również wersy niewyodrębnione. Ostatnia jej część, jako nieco tautologiczna (wiersz to utwór wierszowany), nie jest dla nas przydatna.

Nie jest też fortunna definicja zamieszczona na Wikipedii:

Wiersz (także: mowa wiązana, oratio vincta) — sposób organizacji tekstu, polegający na powtarzaniu się w nim odcinków o takich samych właściwościach strukturalnych; przeciwieństwo prozy; utwór o swoistej językowej kompozycji, w której wers (linijka wiersza wyodrębniona intonacyjnie i graficznie) pełni funkcję wierszotwórczą, wykorzystuje środki stylistyczne w funkcji poetyckiej, impresywnej lub ekspresywnej.²

Ułomna jest w niej przede wszystkim pierwsza część, stawiająca wymóg powtarzalności odcinków o takich samych właściwościach strukturalnych, co powoduje, iż nie mieści się w niej np. wiersz wolny. Poza tym rytmizację, środki stylistyczne i inne podane w niej elementy można znaleźć również w prozie.

Jest jednak coś, co łączy te niedoskonałe definicje — i właśnie ten element wspólny jest najważniejszy. Obie definicje zwracają uwagę na to, iż wiersz jest podzielony na wersy, wyodrębnione — jak podpowiada Wikipedia — graficznie i intonacyjnie. Przy tym zaznaczyć należy, że chociaż podział ten jest dla wiersza obligatoryjny, to sposób jego realizacji ma charakter arbitralny. Oznacza to, że o podziale na wersy nie decydują względy ani składniowe (wiersz składniowy przeszedł do historii wraz z końcem średniowiecza), ani rytmiczne (w XX wieku króluje wiersz wolny), lecz zamysł autora.

Najkrótsza, a zarazem wyczerpująca definicja wiersza, może więc brzmieć następująco:

wiersz — forma utworu literackiego pisanego tekstem podzielonym graficznie i intonacyjnie na wersy ustalone w sposób arbitralny, jednak mające długość nieprzekraczającą kilkunastu zgłosek

Dlaczego ograniczam długość wersu do kilkunastu sylab? Nie jest to mój wymysł, lecz wynika z ograniczeń aparatu głosowego przeciętnego lektora i utrwalonych przez tradycję literacką nawyków słuchaczy: fraza dłuższa niż kilkunastozgłoskowa przestanie być wymawiana przez osobę recytującą i odbierana przez słuchacza jako wers. Na gruncie polskim wersy dłuższe niż 13-zgłoskowe występują sporadycznie i to raczej w pojedynczych wersach utworów pisanych wierszem wolnym. Najdłuższą spośród utrwalonych w poezji polskiej miar wiersza jest właśnie 13-zgłoskowiec. Powyżej 17 sylab w wersie pojawiałyby się dodatkowe średniówki, przez co słuchacz zacząłby takiego „tasiemca” odbierać jako sumę dwóch lub więcej wersów o standardowej długości. Byłby to już nie wers, lecz werset.

Czym jest proza

Definicje prozy też doskonałe nie są. Definicja PWN:

proza [łac.] mowa niewiązana, w przeciwieństwie do poezji pozbawiona stałych jednostek rytmicznych³

jest tak naprawdę pozbawiona walorów poznawczych, gdyż opiera się na przeciwstawieniu, które nie ma racji bytu, odkąd obaliliśmy twierdzenie, że poezja musi się składać ze stałych jednostek rytmicznych, wyrzucające poza nawias poezji wiersz wolny.

Definicja zamieszczona na Wikipedii jest podobnie nietreściwa:

proza — mowa niewierszowana, przeciwieństwo wiersza⁴

Jest w niej jednak pewien walor. Jeśli przyjęliśmy, że wiersz jest mową podzieloną na wersy, to proza, jako mowa niewierszowana, będzie niepodzielona na wersy, czyli pisana tekstem ciągłym. Nie znaczy to, że tekstu prozatorskiego nie dzieli się na fragmenty. Można go podzielić na akapity, są to jednak już większe jednostki tekstu, składające się zazwyczaj z kilku lub więcej powiązanych ze sobą w większą całość zdań.

W związku z tym słuszna wydaje się poniższa definicja:

proza — forma utworu literackiego pisanego tekstem ciągłym lub podzielonym na większe jednostki grupujące powiązane ze sobą treściowo wypowiedzenia

Wiersz i proza — wnioski

Rożnica między wierszem a prozą dotyczy więc graficznej i intonacyjnej organizacji tekstu. W przypadku prozy jest to podział naturalny, wynikający ze składni i typowej intonacji (zdania) oraz związków między zdaniami (akapity). W przypadku wiersza jest to obowiązkowy, lecz przeprowadzony w sposób arbitralnie ustalony przez autora podział na jednostki, których długość nie przekracza kilkunastu sylab. Wydaje się, że jakiekolwiek rozszerzanie tych definicji prowadzi do nieuzasadnionych wykluczeń niektórych gatunków lub utworów.

Jak widać, różnica dotyczy kwestii czysto formalnych i nie ma żadnego związku z treścią utworu. Zresztą bardzo łatwo jest przerobić prozę na wiersz — wystarczy dowolny tekst ciągły podzielić na wersy, by otrzymać coś, co od strony formalnej jest wierszem. Co więcej, na takiej przeróbce tekst nic nie straci, a może zyskać, natomiast przeróbka wiersza na prozę będzie zawsze ze szkodą dla tekstu.

Liryka i epika

Podział na rodzaje literackie uwzględnią przede wszystkim charakter utworów.

Definicja liryki

Encyklopedia PWN daje następującą definicję liryki:

liryka — jeden z 3 rodzajów literackich, obejmujący utwory głównie wierszowane, których głównym przedmiotem przedstawienia są przeżycia wewnętrzne człowieka, jego uczucia, doznania i przekonania.⁵

I jest to bardzo trafna definicja. Zawiera ona informację, że liryka obejmuje głównie utwory wierszowane, jednak nie utożsamia jej z wierszem. Charakter liryczny może mieć również tekst pisany prozą, jednak samodzielne utwory tego typu spotyka się rzadko, częściej możemy mówić o nacechowanych lirycznie fragmentach prozy w większych utworach, które w całości należą do epiki lub dramatu.

Definicja epiki

Wspomniana już encyklopedia PWN definiuje epikę w następujący sposób:

epika [gr. epikós < épos ‘słowo’, ‘opowieść’, ‘pieśń’] — jeden z rodzajów literackich (obok liryki i dramatu); obejmuje utwory, w których podstawową formą wypowiedzi jest narracja o zdarzeniach i zjawiskach ujętych w postać fabuły i przedstawionych z obiektywnym (epickim) dystansem.⁶

Tutaj należy tylko z dystansem potraktować wzmiankę o obiektywnym dystansie, ponieważ wyrzuca ona za burtę epiki sporą część spuścizny prozy pozytywistycznej (niewielka strata…) oraz np. powieści produkcyjne typowe dla socrealizmu (których i tak nikt o zdrowych zmysłach nie czyta, chyba że ma ochotę pośmiać się z naiwności lub służalczości tworzących je autorów). Zresztą nawet w klasycznych eposach ów tak zwany epicki dystans jest tylko pozorny.

Liryka i epika — zasadnicze cechy i różnice

Cóż więc stanowi zasadniczą różnicę między liryką i epiką? Na pewno nie forma zapisu, lecz to, na czym koncentruje się tekst.

Utwory liryczne koncentrują się na silnie zaznaczonym podmiocie lirycznym, a konkretnie na jego uczuciach, doznaniach, przekonaniach, stanach wewnętrznych itp.
Utwory epickie koncentrują się na świecie przedstawionym, a przede wszystkim na jego cechach i rozgrywających się w nim wydarzeniach.

Ujmując zagadnienie od strony dominujących form wypowiedzi, należałoby dodać, że:

W utworach epickich dominującymi formami wypowiedzi są narracja i opis, a także dialog. W przypadku liryki będzie to monolog liryczny.

Tu trzeba tylko dodać, że utwory liryczne mogą także wykorzystywać formy opisu (także opisu sytuacji, zbliżonego do narracji). Komplikuje to nieco sprawę, ale pamiętać należy, że jeśli elementy te służą przede wszystkim wyrażeniu stanów wewnętrznych „ja” lirycznego, utwory takie zalicza się do liryki. Wiele tego typu utworów powstało w nurcie sentymentalizmu i romantyzmu. I tu dochodzimy do kolejnego podziału — na lirykę bezpośrednią i lirykę pośrednią:

liryka bezpośrednia obejmuje utwory liryczne, w których przeżycia wewnętrzne podmiotu lirycznego wyrażane są wprost, w formie monologu lirycznego
liryka pośrednia obejmuje utwory liryczne, w których podmiot liryczny jest mniej wyeksponowany, a swoje przeżycia wewnętrzne wyraża przez opisy (liryka opisowa) lub przedstawienie zdarzeń (liryka sytuacyjna), a także dialogi.

Proszę zauważyć, że charakter epicki może mieć zarówno tekst pisany prozą, jak i wierszem. Takie gatunki jak poematy (np. Pan Tadeusz Mickiewicza) czy powieści poetyckie (np. Konrad Wallenrod czy Grażyna Mickiewicza, Giaur Byrona) są z definicji utworami epickimi pisanymi wierszem. Co więcej, sama nazwa epika nawiązuje do eposu (np. Iliada, Odyseja Homera), zwanego też poematem heroicznym lub poematem bohaterskim, który koncentrował się wokół narracji związanej z losami głównego bohatera (jednostkowego i zbiorowego), przeplatanej szczegółowymi opisami. W identyczny sposób pisane są też poematy heroikomiczne (np. Myszeida, Monachomachia i Antymonachomachia Krasickiego), będące parodiami klasycznych eposów. Charakter epicki będą też miały bajki (bajki Ezopa, Krasickiego, La Fontaine’a) które są najczęściej pisane wierszem (nie mylić z baśniami, które mylnie utożsamia się często z bajkami), wiele satyr (satyry Pijaństwo i Żona modna Krasickiego mają zdecydowanie epicki charakter), a także część fraszek (np. O doktorze Hiszpanie Kochanowskiego). W przypadku krótszych utworów wierszowanych należy jednak zachować ostrożność przed nieuzasadnionym przypisywaniem im epickiego charakteru, możemy mieć bowiem do czynienia z liryką pośrednią, która wyraża stany wewnętrzne podmiotu przez opis przyrody lub sytuacji.

Pewną ciekawostkę stanowi tu wspomniany Pan Tadeusz, którego 12 ksiąg przynależy bez wątpienia do epiki (jest to opowieść o losach polskiej szlachty z początku XIX w.), jednak dopisany później Epilog ma charakter typowo liryczny (jest to silnie nacechowany emocjonalnie monolog liryczny przepełniony wyrażanymi wprost uczuciami i marzeniami poety przebywającego na emigracji).

Nie da się ukryć, że zdecydowana większość utworów pisanych prozą przynależy do epiki. Spotyka się co prawda tak zwaną prozę poetycką, jednak jest ona zjawiskiem dość rzadkim.

¹ http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/4010418/wiersz.html (wróć)

² http://pl.wikipedia.org/wiki/Wiersz (wróć)

³ http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/4009689/proza.html (wróć)

⁴ http://pl.wikipedia.org/wiki/Proza (wróć)

⁵ http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3933041/liryka.html (wróć)

⁶ http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3898262/epika.html (wróć)

Share on Facebook