No właśnie, jak nazywa się urządzenie do wytwarzania frytek: frytownica czy frytkownica? Na stronach producentów, dystrybutorów i sklepów, a także na etykietach i innych materiałach w samych placówkach handlowych znaleźć można obie wersje. Co więcej, część osób twierdzi, że obie są poprawne i równouprawnione. Czy mają rację? Jakiej formy powinno się używać? O tym, wraz z uzasadnieniem, w dalszej części artykułu.

Po dokładniejszym zbadaniu problem okazał się o wiele bardziej złożony, niż się pierwotnie wydawało, i prowadzący do zupełnie niespodziewanej konkluzji, tak więc wskazane jest przeczytanie artykułu do końca, gdyż okaże się, że obie formy mają sens, ale… jako osobne wyrazy określające niemające ze sobą niczego wspólnego typy urządzeń…

Odpowiedź jest prosta. Nazwa wzmiankowanego urządzenia utworzona została za pomocą niezbyt produktywnego w polszczyźnie i mało wyrazistego semantycznie rozszerzonego formantu słowotwórczego -ownica, podobnie jak wyrazy tortownica, piaskownica i kratownica.

Jak wiadomo, wyraz pochodny tworzy się przez dodanie formantu słowotwórczego do podstawy słowotwórczej. Wyrazem podstawowym jest w tym przypadku naturalnie wyraz frytka. Zestawienie jego form fleksyjnych (frytk-a, frytk-i, frytc-e, frytk-ę, frytk-ą, frytc-e, frytk-o, frytek-ø, frytk-om, frytk-ami, frytk-ach) wykazuje, że podstawa słowotwórcza tego wyrazu ma postać frytk. Po dodaniu sufisku -ownica otrzymujemy wyraz pochodny frytkownica. Tylko taka forma jest spotykana w słownikach, ale… chyba nie do końca słusznie!

Żeby otrzymać wyraz frytownica, należałoby utworzyć go od wyrazu podstawowego, którego temat miałby postać fryt. Takim wyrazem mogłoby być zgrubienie od wyrazu frytka, czyli fryta, będące w istocie formą potencjalną, czyli taką, która byłaby zgodna z regułami języka, lecz nie bywa używana. Wyraz fryta wprawdzie istnieje, ale ma inne utrwalone znaczenie:

Fryta — stop lub spiek szkliwa ceramicznego rozdrobniony do postaci granulatu lub łusek, dodawany do szkliwa podczas procesu szkliwienia wyrobów ceramicznych.¹

Tak więc frytownicą moglibyśmy nazwać maszynę do wytwarzania takowego szkła, tyle że przeznaczony do tego celu piec ma już swoją nazwę — jest to frytownik.

Jest jednak inny rzeczownik, chociaż nienotowany w wielu źródłach — frytowanie, czyli smażenie w głębokim i gorącym płynnym tłuszczu (chociaż nazywa się w ten sposób również przetapianie szkliwa — wspomnianej fryty). Od niego bez problemu w naturalny sposób można utworzyć wyraz frytownica. I chociaż frytownica nie jest notowana w słownikach, wyraz ten ma silne uzasadnienie słowotwórcze i wydaje się potrzebny na określenie urządzenia, które wykorzystując tę samą metodę obróbki termicznej, ma szersze zastosowanie niż tylko wytwarzanie frytek.

Wniosek

Z powyższych rozważań wynikałoby, że:

Urządzenie do wytwarzania frytek to frytkownica.
Frytownica to urządzenie do frytowania, czyli smażenia w gorącym i głębokim płynnym tłuszczu (frytki też można w nim smażyć).
Frytownik to piec do wytwarzania fryty, czyli rodzaju stopu szkliwa ceramicznego.

Rzecz jednak w tym, iż… zastosowanie urządzeń zwanych frytkownicami nie ogranicza się jedynie do przyrządzania frytek, gdyż ich konstrukcja sprawia, że równie dobrze można w nich frytować także inne potrawy. A jeśli tak, to wychodzi na to, że autorzy słowników jako poprawną wskazują formę, która jest myląca.

Inaczej niż zalecają słowniki, na określenie dostępnych na rynku urządzeń do smażenia w głębokim tłuszczu bardziej odpowiednia byłaby nazwa frytownica.
Słowo frytkownica zachowałbym na określenie urządzenia służącego do cięcia ziemniaków w cienkie słupki.

¹ http://pl.wikipedia.org/wiki/Fryta (wróć)

Share on Facebook