Notabene — co znaczy? jak używać?
Język, Leksyka/semantyka, Ortografia, Wskazówki poprawnościowe, Zapożyczenia i wpływy obceWyraz notabene teoretycznie nie sprawia problemów użytkownikom — chyba tylko dlatego, że nie zawsze mają oni świadomość jego właściwego znaczenia, a przez to w większości przypadków stosują go bez potrzeby, przez co słowo to staje się kolejnym niewiele znaczącym przerywnikiem. A szkoda. Dlatego też w dalszej części artykułu zamieszczę trochę informacji na temat jego znaczenia, zasad stosowania, a także wyrażeń, z którymi jest niesłusznie utożsamiany znaczeniowo.
Etymologia i znaczenie
Wyraz notabene (można zamiast niego stosować skrót nb.) pochodzi od łacińskiego wyrażenia nota bene, które w dosłownym tłumaczeniu znaczy zważ dobrze, zauważ dobrze. Z biegiem czasu wyrażenie to przyjęło w polszczyźnie postać jednowyrazową, nie zmieniło jednak znaczenia, toteż SJP PWN definiuje je jednoznacznie:
notabene — wyraz wtrącony w tekst zdania, poprzedzający jakąś dodatkową, ale ważną informację1.
Słowo to służy więc do wyróżnienia informacji, na którą chcemy zwrócić szczególną uwagę odbiorcy.
Poprawne stosowanie
I tak na przykład stwierdzenie, że dostał posadę w ambasadzie, chociaż notabene nie znał miejscowego języka ani kultury jest właściwe, ponieważ zwraca uwagę na dość istotny fakt dla oceny wzmiankowanej nominacji (pracownik ambasady, który nie ma pojęcia o niczym, co się wiąże z danym krajem, to warte zauważenia kuriozum). Podobnie w zdaniu Trzykrotny mistrz świata poniósł pierwszą w tym roku porażkę, notabene z zawodnikiem, który startował w tych zawodach z dziką kartą. Tu słowo notabene służy podkreśleniu, że tak renomowany i świetny zawodnik, dodatkowo niepokonany w danym sezonie, przegrał nagle z kimś, kto nie był w stanie zakwalifikować się do turnieju, a wystąpił w nim tylko dlatego, że tak zdecydowali organizatorzy.
Przykłady nadużyć
Niestety, zbyt często słowo to używane jest bezzasadnie, czyli z intencją wprowadzenia informacji, która większego znaczenia nie ma. I tak na przykład w zdaniu W swojej książce, składającej się notabene z kilkunastu rozdziałów, wyłożył koncepcję, która zmieniła dotychczas obowiązujący sposób myślenia wyrażenie to nie ma większego sensu, gdyż nawet w kontekście reszty wypowiedzi nic nie wskazuje na to, by liczba rozdziałów miała tu jakiekolwiek znaczenie. Ot, jest to w tym wypadku takie dopowiedzenie, którym dziennikarz chyba chciał stworzyć wrażenie, że w ogóle widział tę książkę i nawet do środka zajrzał. Podobnie w zdaniu Odtwórca głównej roli, który notabene miał niedawno urodziny, świetnie wywiązał się z niełatwego zadania. Czy wzmianka o urodzinach ma jakieś istotne znaczenie? Chyba nie bardzo… W tego typu wtrąceniach powinno się stosować wyrażenie nawiasem mówiąc (albo przy okazji).
Notabene a nawiasem mówiąc
Wbrew temu, co podają niektóre źródła wymieniające wśród synonimów słowa notabene wyrażenie nawiasem mówiąc, nie należy zamiennie stosować tych modulantów, gdyż ich funkcja jest skrajnie różna: notabene służy do wyeksponowania informacji ważnej, a nawiasem mówiąc (podobnie jak przy okazji) — informacji mało istotnej, wtrąconej mimochodem.
Refleksja
To, że część użytkowników używa wyrazów, których znaczenia nie zna, powinno być ich osobistym wstydem, a nie powodem do naginania normy językowej. Inna sprawa, że w czasach wszechobecnego szumu informacyjnego selekcja informacji jest rzeczą trudną, a i umiejętność ta nie wszystkim jest dana. Ponadto czasem trudno ocenić wagę informacji, gdyż to, co dla jednego jest ważne, dla kogoś innego nie ma większego znaczenia, dlatego rozróżnienie, kiedy wyrażenie notabene jest używane zasadnie, a kiedy nadużywane lub wręcz używane błędnie, ma nierzadko charakter czysto intuicyjny.
1 http://sjp.pwn.pl/slownik/2569334/notabene (wróć)
Jestem nauczycielem języka polskiego w jednym z warszawskich liceów. Na tej stronie chcę dzielić się refleksjami dotyczącymi literatury, języka, edukacji, mediów. Nie zabraknie również tekstów mających na celu pomoc uczniom w zrozumieniu pewnych kwestii i zjawisk.
27 cze 2012 o 21:47
Krótkie pytanie: czy pisownia „nota bene” mogłaby być dopuszczalna?
28 cze 2012 o 1:13
Słowniki, do których w tym momencie mam dostęp, nie uwzględniają pisowni rozdzielnej.
Czy pisownia rozdzielna mogłaby być dopuszczalna? Kiedyś była to jedyna pisownia i właśnie ona jest zgodna ze źródłosłowem łacińskim. Pisownia łączna to wymysł prawdopodobnie z II poł. XX w. Zapis łączny zgodny jest ze sposobem wymowy — w polszczyźnie nie akcentuje się każdego z tych słów oddzielnie, lecz akcent stawia się na przedostatniej sylabie całości. Nie powiem jednak, żeby mimo to pisownia łączna mi się podobała, ale cóż, nie nie ja o tym decyduję…
16 gru 2012 o 10:36
Bardzo dziękuję za artykuły na temat „nomen omen” i „notabene”. Mam pewną wątpliwość. Znalazłem dziś na onecie artykuł o zmianach zasad w siatkówce. Jest tam takie zdanie: „Atak można było wówczas wyprowadzić przy trzecim odbiciu piłki tylko zza linii trzeciego metra, by atakować z pola – nota bene – ataku, trzeba było rozegrać akcję w dwóch odbiciach.”
Czy użycie notabene w tym miejscu jest zasadne? Czy nie bardziej pasowałoby właśnie nomen omen? Proszę o wyjaśnienie. Dzięki 🙂
16 gru 2012 o 12:49
Dziękuję za miłe słowa.
Oczywiście ma Pan rację — wyrażenie nomen omen zdecydowanie lepiej pasowałoby w przytoczonym zdaniu, gdyż wskazuje pewną zbieżność nazwy z czynnością, tyle że zbieżność jest tu aż nadto oczywista. Notabene tak naprawdę niczego w tym zdaniu nie uwydatnia…
29 wrz 2018 o 21:57
Pan, Panie Łukaszu, to lubi rzecz zagmatwać! Wg SJP PWN:
„notabene «wyraz wtrącony w tekst zdania, poprzedzający jakąś dodatkową, ale ważną informację»”.
Zatem pierwsze zdanie (o posadzie w ambasadzie) nie zawiera poprawnego użycia „notabene”, bo „chociaż” poprzedzające „notabene” to tautologia. Podobnież trudno uznać zdanie podrzędne okolicznika przyzwolenia wprowadzane tu przez „chociaż” za wtrącenie.
Poprawne zdanie zastępujące ten przykład, to:
„Dostał posadę w ambasadzie, chociaż nie znał miejscowego języka ani kultury”.
Jeśli ktoś się uprze, by podkreślić dodatkowo dziwność tego awansu, dołoży (sic!).
SJP wyraźnie określa zastosowanie „notabene”: poprzedza WAŻNE WTRĄCENIE. Poprzedza, a więc występuje samodzielnie, bez dodatków typu „chociaż”, „jednakowoż”, „ale” itp. Wtrącenie jest ważne (a więc uprawniające do użycia „notabene”), gdy stawia informację podaną uprzednio w innym świetle, tak jak właśnie jest w drugim zdaniu przykładowym (o mistrzu świata).
„Notabene” na pewno trzeba używać z umiarem; jest tyle innych narzędzi językowych, by coś zaakcentować (np. wykrzyknik [choćby w nawiasie], sic! i inne, bardziej opisowe)!
Nieważne wtrącenia możemy wprowadzać przez „na marginesie:”, „nawiasem mówiąc”, „prawdę powiedziawszy” itp.
22 paź 2018 o 17:10
@ Tomasz Marek
Poprzedza nie znaczy wprowadza, więc może współistnieć ze wskaźnikami zespolenia. Broniłbym tego pierwszego przykładu, tym bardziej ze informacja w zdaniu podrzędnym jest dosyć istotna.
Zgadzamy się natomiast co do konieczności zachowania umiaru, o czym zresztą sam napisałem w artykule. Gdybym nie widział nadużyć, nie napisałbym go.
19 mar 2019 o 19:46
Świetny artykuł, notabene – krótki, a praktyczny 😉
20 cze 2019 o 1:13
Wbrew temu co Pan pisze to:
„notabene — wyraz wtrącony w tekst zdania, poprzedzający jakąś dodatkową, ale ważną informację1.”
Jest równoznaczne z „nawiasem mówiąc”.
Używa Pan tego określenia niepoprawnie.
Ten wyraz ma pełnić tą samą funkcję co wtrącenia w nawiasie ale w sposób możliwy do wyartykułowania w mowie.
Tekst w nawiasie co do zasady zawiera informacje istotne umieszczone w formie wtrącenia (funkcją nawiasu jest wyodrębnienie wtrącenia).
5 lip 2019 o 20:07
@ anemusek
Informacje w nawiasie czasem są istotne, czasem nieistotne. Notabene ma wyróżniać te ważne. Każde notabene można zastąpić nawiasem mówiąc, ale nie każde nawiasem mówiąc zastąpi w pełni notabene.