Pisownia wyrazów z cząstką wszech sprawia niektórym wiele trudności, daje się też zauważyć tendencja do powielania pewnego typowego błędu.

Na początku omówię wypadki typowe, dalej — uzasadnione historycznie wyjątki, potem pewien kłopotliwy wyraz, z którym chyba nawet autorzy słownika ortograficznego nie wiedzą co począć, a na końcu krótki pokaz teorii w praktyce i wyjaśnienie jeszcze jednego mogącego sprawiać trudności wyrażenia.

Zapis łączny

W zdecydowanej większości wypadków wyrażenia powstałe z zestawienia wszech z rzeczownikami i przymiotnikami zapisuje się łącznie. Łączną pisownię stosujemy w wyrazach rozpoczynających się od wszech tworzonych w oparciu o rzeczowniki, np.
wszechbarwoczułość, wszechbyt, wszechidea, wszechistnienie, wszechmiłość, wszechmoc, wszechnica, wszechobecność, wszechocean, wszechpolak, wszechpotęga, wszechrzecz, wszechsłowiańszczyzna, wszechświat (lub Wszechświat), wszechwiedza, wszechwładca, wszechwładza, wszechwładztwo, wszechzagłada, wszechzwiązek;
przymiotniki, np.
wszechludzki, wszechmocny, wszechmogący, wszechobecny, wszechobejmujący, wszechogarniający, wszechpolski, wszechpotężny, wszechsłowiański, wszechstronny, wszechświatowy, wszechwiedzący, wszechwładny, wszechzwiązkowy;
oraz przysłówki, np.
wszechmocnie, wszechstronnie, wszechwładnie.

Zapis rozdzielny

Nie zawsze jednak wszech z rzeczownikami zapisujemy łącznie. Wyjątek stanowią wyrażenia, w których wyraz wszech można bez zmiany znaczenia zastąpić synonimem wszystkich. Dotyczy to przede wszystkim popularnego wyrażenia wszech czasów, ale nie tylko.

Otóż wyraz wszech jest formą dopełniacza słowa wsze, które dawno, dawno temu znaczyło wszystkie. W codziennym użyciu tworzyło ono z rzeczownikami odmienne wyrażenia np.
wsze czasy (wszystkie czasy) => wszech czasów (wszystkich czasów)
wsze pokolenia (wszystkie pokolenia) => wszech pokoleń (wszystkich pokoleń)
wsze kraje (wszystkie kraje) => wszech krajów (wszystkich krajów)
wsze nauki (wszystkie nauki) => wszech nauk (wszystkich nauk)
wsze strony (wszystkie strony) => wszech stron (wszystkich stron)

Tam, gdzie takiej prostej zamiany wszech na wszystkich dokonać nie można, obowiązuje pisownia łączna. Nie powiemy przecież zamiast wszechświat — wszystkich świat ani zamiast wszechwładza — wszystkich władza, gdyż zmienia się w ten sposób znaczenie (w tym drugim wypadku będzie ono nawet skrajnie przeciwstawne…).

Niestety, błędną pisownię *wszechczasów masowo spotyka się w mediach. Kiedyś nawet zwróciłem na to uwagę redakcji pewnego nieistniejącego już chyba programu emitowanego w MTV. Nie muszę chyba dodawać, że nikt nie raczył odpisać…

Przypadek wątpliwy: mistrz wszechwag czy mistrz wszech wag?

Problematyczna jest pisownia wyrażenia mistrz świata wszechwag / mistrz świata wszech wag. SO PWN w zasadzie nie rozstrzyga wątpliwości:

wszechwaga -wadze, wagę; wag: mistrz wszechwag (= mistrz świata w kategorii ciężkiej), ale: wszech wag (= wszystkich wag)

Nie będę ukrywał, że to rozstrzygnięcie nie podoba mi się. Dlaczego? Z przytoczonego wyjaśnienia wynika, że mistrz wszechwag to mistrz kategorii ciężkiej. Jeśli tak, to słowo wszechwaga odnosi się do tejże kategorii i żadnej innej. A skoro tak, to należałoby mówić nie o mistrzu wszechwag, lecz mistrzu wszechwagi, bo przecież wszechwaga to jedna, konkretna kategoria (nie ma kilku wszechwag, choć jest np. ileś wszechświatów). Prawda?

Jeśli natomiast uznajemy, że mistrz kategorii ciężkiej jest automatycznie mistrzem wszystkich kategorii („bo przecież jak przyłoży lżejszemu, to się tamten nogami nakryje…”), to zachowajmy logikę zapisu. Skoro mamy wagę ciężką, muszą i kilka innych, to mistrz najwyższej z nich będzie według tej logiki mistrzem wszystkich wag, czyli wszech wag. Owszem, ta wykładnia ma swoje minusy, ale zachowajmy logikę i piszmy albo o mistrzu wszechwagi albo mistrzu wszech wag — ze wskazaniem na tę drugą wersję. Trudno oprzeć mi się wrażeniu, że redaktorzy słownika nie przemyśleli sprawy do końca…

Podsumowanie

Zamiast wykładu kilka zdań, które pokażą, jak omówione zasady działają w praktyce (proszę nie patrzeć na styl, gdyż nagromadzenie powtórzeń jest tu celowe):
Nie wiem więc, drodzy Państwo, kto jest piłkarzem wszech czasów, ale wiem, że zakończone kilka dni temu Euro 2012 sportowym wydarzeniem ponadczasowej rangi dla Polski było — świętem, które ściągnęło do nas kibiców ze wszech stron Europy, zjednoczyło pod biało-czerwonymi flagami i szalikami Polaków wszech orientacji politycznych i wywołało wszechogarniający entuzjazm, a niektórych zapadłych na boisku rozstrzygnięć nie przewidzieliby nawet wszechwiedzący eksperci. To wydarzenie po wsze czasy pozostanie w pamięci wszech Polaków — od wszechpolaków przez zwolenników centrum po większość lewicy.

To ostatnie zdanie pokazuje rozróżnienie: wszech Polaków = wszystkich Polaków; wszechpolaków = członków Młodzieży Wszechpolskiej.

Share on Facebook