Problem stosowania wielkiej i małej litery w wyrazie kościół jest przyczyną wielu powszechnie spotykanych błędów ortograficznych, czemu sprzyja wielość kontekstów znaczeniowych, w jakich wyraz ten może wystąpić. W zależności od użycia wielkich liter wyrazy kościół i Kościół oraz wyrażenia kościół katolicki, Kościół katolicki i Kościół Katolicki mają zupełnie inne znaczenie. W dalszej części artykułu postaram się wyjaśnić zasady ortograficzne z tym związane.

Główna zasada: decyduje znaczenie

Przede wszystkim należy rozróżnić dwa możliwe znaczenia omawianego słowa. Pierwsze jest związane z łacińskim wyrazem castellum, który oznaczał rodzaj budowli i jest źródłosłowem polskiego rzeczownika kościół (mówiąc ściślej, najpierw słowo to jako kostel przejął język czeski, z którego wyraz ten trafił do polszczyzny). Drugie znaczenie jest odpowiednikiem łacińskiego słowa ecclesia, oznaczającego kościół jako wspólnotę, zgromadzenie wiernych — stąd w języku polskim zachowujący to znaczenie rzeczownik eklezja oraz przymiotnik eklezjalny (=kościelny), występujący zazwyczaj w połączeniach kościół eklezjalny lub ruch eklezjalny, używanym, gdy mowa o zgromadzeniach kościelnych (np. zgromadzeniach zakonnych, ruchach charyzmatycznych, wspólnotach wewnątrzkościelnych itp.). W zależności od tego, do którego ze znaczeń wyraz kościół się odnosi, rozróżniamy pisownię:

kościół — budynek sakralny
Kościół — grupa wyznaniowa (wspólnota wiernych) lub kościół jako instytucja

Zasada analogicznie odnosi się do słowa cerkiew. Napiszemy więc:
W miejscowym kościele znajduje się zabytkowy ołtarz.
gdyż chodzi tu o budynek. W pozostałych sytuacjach zastosujemy wielką literę, np.
Papież jest głową Kościoła.
W tym zdaniu przedmiotowy wyraz odnosi się do wspólnoty wiernych lub instytucji (a faktycznie do obu tych znaczeń łącznie).
Zgodnie z tym wyrażenie kościół katolicki będzie oznaczało katolicką świątynię, a Kościół katolicki — grupę wyznaniową (katolików). Możliwa jest jeszcze pisownia Kościół Katolicki, związana z innym znaczeniem, ale o tym w dalszej części.

Proszę zauważyć, że czasami ortografia pozwala nam uchwyć zawierzony sens zdania. Przeanalizujmy na przykładzie:
W roku 1947 miejscowi księża opuścili kościół.
W roku 1947 miejscowi księża opuścili Kościół.

I tu jedna literka, a w zasadzie jej użyty wariant, ma kluczowe znaczenie. Pierwsze zdanie oznacza, że opuścili budynek, gdyż np. przeniesiono ich w inne miejsce lub zlikwidowano parafię. Drugie zdanie sugeruje, że dokonali apostazji lub grupowo zmienili wyznanie. Różnica jest więc zasadnicza. Autor drugiego zdania z powodu nieznajomości reguł ortografii przekazał więc czytelnikom fałszywą informację…

Proszę też zwrócić uwagę na kuriozalny charakter zdania:
5 lat później tutejszy Kościół przeszedł gruntowny remont.

A cóż to znaczy? Że panu Heniowi dziurki w nosie zagipsowali (bo sobie palcem rozwiercił), pani Jadzi zaszpachlowali zmarszczki, panu Heniowi spod sklepiku nos przemalowali, żeby fioletowy nie był? Ja mam pełne prawo tak to rozumieć, gdyż to na nadawcy, nie na czytelniku, spoczywa obowiązek zapewnienia jasności i jednoznaczności przekazu.

Kościół katolicki czy Kościół Katolicki?

Różnica między tymi dwoma sposobami zapisu jest subtelna.

Jeżeli wielowyrazowa nazwa kościoła lub wyznania określa wspólnotę wiernych lub jest zwyczajowym określeniem grupy religijnej lub odłamu religijnego, wielką literą rozpoczynamy tylko wyraz kościół.
Jeżeli wielowyrazowa nazwa kościoła lub wyznania jest jego oficjalną, zarejestrowaną nazwą, wielką literą rozpoczynamy wszystkie tworzące ją wyrazy z wyjątkiem spójników i przyimków.

Zasada ta implikuje rozróżnienie

Kościół katolicki — wspólnota wiernych, odłam religijny
Kościół Katolicki lub Kościół Rzymskokatolicki — oficjalna nazwa instytucji.

Powyższe rozróżnienie stosuje się analogicznie do innych Kościołów, np. Kościół ewangelicko-augsburski, ale Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP, Kościół mariawicki, ale Kościół Starokatolicki Mariawitów w RP itp.

Warto zwrócić uwagę na Kościół prawosławny (określany również jako Cerkiew prawosławna), ponieważ o ile można w jego wypadku mówić o wspólnocie religijnej i dogmatycznej, o tyle nie tworzy on jednolitej instytucji — składa się nań szereg Kościołów autokefalicznych, które ze względu na brak wspólnego zwierzchnictwa są w zasadzie niezależnymi instytucjami. Dlatego nie zapisujemy tej nazwy w całości wielką literą, gdyż oficjalne nazwy to np. Autokefaliczny Kościół Prawosławny w RP, Autonomiczny Fiński Kościół Prawosławny, Samorządny Mołdawski Kościół Prawosławny, Białoruski Kościół Prawosławny, Autonomiczny Ukraiński Kościół Prawosławny.

O zasadach pisowni nazw świątyń i wiernych różnych wyznań napiszę innym razem.

Share on Facebook