Formy gramatyczne orzeczenia w zdaniach z podmiotem szeregowym i zbiorowym

Baza wiedzy, Język, Składnia, Wskazówki poprawnościowe   

Jakiś czas temu dostałem od czytelniczki pytanie, które najkrócej można streścić następująco: jaki rodzaj i liczbę przyjmują orzeczenia w zdaniach z kilkoma podmiotami?

Aby udzielić na nie właściwej odpowiedzi, należy ustalić, z jakim faktycznie podmiotem mamy do czynienia, bowiem praktyka pokazuje, iż z podmiotem szeregowym utożsamiane są również konstrukcje z podmiotem towarzyszącym, a w obu wypadkach zasady są nieco inne.

1. Podmiot szeregowy i podmiot towarzyszący — rozróżnienie

Z podmiotem szeregowym mamy do czynienia, gdy składające się na niego wyrazy połączone są spójnikiem współrzędnym (i, oraz) lub bezspójnikowo (przecinkiem), np.
Marek i Ola
Marek, Ola i Paweł

Z podmiotem towarzyszącym mamy do czynienia, gdy gdy jest on dołączony do podmiotu głównego przyimkiem z, np.
Marek z Olą
Profesor ze studentami
.

2. Orzeczenie w zdaniach z podmiotem szeregowym

2.1. Forma liczby

W zdaniach z podmiotem szeregowym orzeczenie niemalże bezwyjątkowo przyjmuje formę liczby mnogiej, np.
Paweł i Gaweł w jednym stali domu
[…] Kiedy ziemię despotyzm i duma szalona / Obleją, jak Moskale redutę Ordona […]

Jest to chyba logiczne.

Można jednak niekiedy użyć orzeczenia w liczbie pojedynczej, jeśli podmiot szeregowy tworzą rzeczowniki abstrakcyjne albo nieżywotne, zwłaszcza mające ten sam rodzaj gramatyczny, np.
W jego sercu zagościła radość i duma
Potem rozpoczął się kryzys i okres niepokojów społecznych
Na stole leżał młotek i zestaw śrubokrętów
.

Można też nadać orzeczeniu formę liczby pojedynczej, jeżeli składniki podmiotu szeregowego są połączone spójnikiem alternatywnym (lub, albo itp.) lub rozłącznymi (ani, ni), np.
Był to Marek albo Jacek
Nie zrobił tego ani sam dyrektor, ani jego zastępca
.

2.2. Forma rodzaju

Rodzaj gramatyczny orzeczenia zależy od rodzaju gramatycznego rzeczowników tworzących podmiot szeregowy.

Jeśli wśród rzeczowników tworzących podmiot szeregowy znajduje się przynajmniej jeden rzeczownik żywotny rodzaju męskiego, orzeczenie przyjmuje rodzaj męskoosobowy, np.
Do pokoju weszli Marek i Paweł
W czasie spotkania prezydent i premier omówili bieżące problemy w polityce zagranicznej
Paweł i Ola poszli do kina
W pokoju byli Ola i jej kot

Jeżeli wśród rzeczowników tworzących podmiot szeregowy nie ma rzeczowników żywotnych rodzaju męskiego, orzeczenie przyjmuje rodzaj niemęskoosobowy, np.
Na środku pokoju stały stół i taboret (oba rzeczowniki tworzące podmiot, czyli stół i taboret mają rodzaj męski, ale nie są rzeczownikami żywotnymi)
Do pokoju weszły Ola i Ula

3. Orzeczenie w zdaniach z podmiotem towarzyszącym

3.1. Forma liczby

W zdaniach z podmiotem towarzyszącym zasadniczo orzeczenie przyjmuje formę liczby mnogiej, np.
Marek z Olą poszli do kina
Do pociągu wsiadły matka z córką

Stosowanie liczby mnogiej jest tu logiczne, chociaż nie do końca zbieżne z ideą takiej konstrukcji, której celem jest przecież wskazanie pewnej hierarchii członów — zdecydowanie ważniejszy jest podmiot główny, a podmiot towarzyszący tylko mu — jak sama nazwa wskazuje — towarzyszy, jest zdecydowanie mniej istotny. Tę hierarchię podkreśla orzeczenie w liczbie pojedynczej, np.
Broni się jeszcze z wież Alpuhary / Almanzor z garstką rycerzy (Almanzor jest głównym bohaterem cytowanej ballady, a wspomniani rycerze nie są tu istotni)
Do sali wszedł profesor ze studentami (od razu widać, kto jest wyżej w hierarchii)
Matka z córką została w domu
Na horyzoncie pojawił się Jacek z psem

Warto przy tym zauważyć, iż konstrukcje tego typu są w polszczyźnie pierwotne, natomiast liczba mnoga pojawiła się w nich pod wpływem języka rosyjskiego.

Reasumując, konstrukcji z podmiotem towarzyszącym i orzeczeniem w liczbie mnogiej lepiej używać, gdy oba podmioty (tj. główny i towarzyszący) są jednakowo istotne i wyrażone rzeczownikami osobowymi.

Jeżeli wśród podmiotów jeden jest ważniejszy, stosujmy orzeczenie w liczbie pojedynczej. Orzeczenie w liczbie pojedynczej należy zastosować również wtedy, gdy tylko jeden z podmiotów jest wyrażony rzeczownikiem osobowym, np.
Złodziej z łupem skrył się w bramie

Zdanie *Złodziej z łupem skryli się w bramie brzmiałoby źle, a z orzeczeniem w rodzaju niemęskoosobowym (skryły się) byłoby zupełnie nie do przyjęcia.

3.2. Forma rodzaju

Jeżeli stosujemy konstrukcję z podmiotem towarzyszącym i orzeczenie w liczbie pojedynczej, rodzaj czasownika musi być zgodny z rodzajem rzeczownika będącego podmiotem głównym, np.
Matka z córką poszła do kina
Matka z synen poszła do kina
Ojciec z córką poszedł do kina
Ojciec z synem poszedł do kina
.

Jeżeli oba podmioty są istotami żywymi i decydujemy się użyć orzeczenia w liczbie mnogiej, stosujemy ogólnie przyjęte reguły, tj. jeśli przynajmniej jeden z nich jest rzeczownikiem żywotnym rodzaju męskiego — orzeczenie powinno mieć rodzaj męskoosobowy, np.
Piotr z Pawłem poszli do kina
Piotr z Olą poszli do kina
Pies z kotem pobiegli dalej
Dziewczynka z psem biegali po podwórku
(pies jest rzeczownikiem żywotnym rodzaju męskiego, dlatego orzeczenie ma rodzaj męskoosobowy, jednak w takich wypadkach zalecam stosowanie orzeczenia w liczbie pojedynczej — biegała).

Jeżeli zaś oba podmioty mają rodzaj żeński, orzeczenie musi mieć rodzaj niemęskoosobowy, np.
Ola z Agnieszką poszły do kina
Gospodyni z krową poszły na pastwisko
(chociaż tu, jak już wspomniałem, lepsze będzie orzeczenie w liczbie pojedynczej).

9 komentarzy do “Formy gramatyczne orzeczenia w zdaniach z podmiotem szeregowym i zbiorowym”

  1. pawel stwierdza:

    dobrze, a jeśli robimy wykres zdania i mamy podmiot towarzyszący to normalnie, dalej zaliczamy go, ze tak napiszę, podmiotu głównego tak?

  2. Łukasz Rokicki stwierdza:

    Dobre pytanie…
    Nie rozważałem tego, ale logiczne byłoby całościowe potraktowanie podmiotu.

  3. ewa45554 stwierdza:

    Ahmmm…:-)

  4. alamakota stwierdza:

    Bardzo przydatna strona.

  5. XxX_Masta_XxX stwierdza:

    Nawet, nawet… xD 😉

  6. milena stwierdza:

    A co gdy mamy spójnik lub i różne rodzaje składników podmiotu:
    Ania lub Paweł weszli do pokoju – ?
    Stół lub pianino jest pomalowane na zielono – ?

  7. Łukasz Rokicki stwierdza:

    @ milena
    Co do tego zdania są podzielone – jedni uznają, że lepsze będzie liczba mnoga ze względu na szeregowy podmiot, inni wychodzą z założenia, że ze względu na alternatywę lepsza będzie liczba pojedyncza.
    Niestety, składnia tego typu zdań jest bardzo złożona, a gramatyka normatywna nie daje w takich wypadkach jednoznacznych odpowiedzi.

  8. Drwęga stwierdza:

    Jeden z lepszych wykładów na temat podmiotu szeregowego, jakie można znaleźć w internecie. Brawo.

  9. Tomasz Marek stwierdza:

    Szanowny Panie Łukaszu!
    W kazaniach słucham wielokrotnie zwrotu „Drodzy siostry i bracia” i coś mi tu nie gra. „Drodzy bracia i siostry” byłoby OK. „Drogie siostry i bracia” wydawałoby się mojemu uchu zręczniejsze. Co mówi na ten temat gramatyka polska?

Zostaw komentarz

Silnik: Wordpress - Theme autorstwa N.Design Studio. Spolszczenie: Adam Klimowski. Modyfikacja: Łukasz Rokicki.
RSS wpisów RSS komentarzy