Co roku, gdy przychodzi mi realizować tematy związane z frazeologią (przede wszystkim dotyczące wpływu Biblii i antyku na frazeologią polską), przekonuję się na nowo, że większość uczniów nie odróżnia frazeologizmów od przysłów. Niektórzy, co prawda, jakoś intuicyjnie odróżniają jedne twory językowe od drugich, ale gdy przychodzi do wyjaśniania znaczenia tych dwóch terminów, zaczynają się schody…

1. Czym są frazeologizmy?

1.1. Definicja frazeologizmu

Frazeologizm to, inaczej mówiąc, związek frazeologiczny. Pojęć tych możemy używać zamiennie. Definicję ich też znaleźć nietrudno:

Związek frazeologiczny, frazeologizm — utrwalone w użyciu z ustalonym znaczeniem połączenie dwóch lub więcej wyrazów¹.

związek frazeologiczny «ustabilizowane w danym języku połączenie wyrazów, którego znaczenie nie wynika ze znaczeń tych wyrazów»²

frazeologizm [gr.], związek wyrazowy tworzący w danym języku stałą frazeologię, zleksykalizowany zwrot;³

Niestety, definicje te różnią się pod względem merytorycznym, co z jednej strony jest odbiciem niejednolitego podejścia językoznawców do frazeologii, a z drugiej pogłębia istniejący chaos w tym zakresie. W praktyce szkolnej posługuję się definicją, która nie wyczerpuje tematu, lecz jest użyteczna:

Frazeologizm — stały, niezmienny związek wyrazowy (połączenie wyrazów) o niedosłownym znaczeniu.

1.2. Czym się cechują frazeologizmy?

W węższym znaczeniu frazeologizmy (związki frazeologiczne) można utożsamić z idiomami, czyli związkami stałymi, charakteryzującymi się następującym zespołem cech:
1. Mają niedosłowne znaczenie — znaczenie ich nie wynika z sumy znaczeń tworzących je wyrazów — właściwe znaczenie frazeologizmu owijać w bawełnę nie ma nic wspólnego ani z owijaniem, ani z bawełną, tylko z oględnym sposobem mówienia.

2. Są związkami wyrazowymi, co oznacza, że najczęściej (ale nie zawsze, bo zdarzają się wyjątki, które uwzględniam również poniżej) nie mają postaci zdań, mogą co najwyżej wchodzić w ich skład. Składają się więc z co najmniej dwóch wyrazów związanych składniowo. Zazwyczaj są to związki:
— rzeczownika z jego określeniem, np. hiobowa wieść (bardzo zła, tragiczna wiadomość), pięta Achillesa (słaby punkt);
— czasownika z rzeczownikiem lub wyrażeniem przyimkowym, np. owijać w bawełnę (mówić oględnie), rozdzierać szaty (rozpaczać);
— orzeczenia z dwoma dopełnieniami, np. pójść do Abrahama na piwo (umrzeć), kopać pod kimś dołki (szkodzić komuś);
— podmiotu z orzeczeniem (stanowiące samodzielne najprostsze składniowo zdania), np. zdechł pies (jet już po sprawie);
— pełnych zdań (zazwyczaj pojedynczych, złożone stanowią wyjątki i nie będę ich tu cytował, gdyż operują wulgaryzmami), np. tu leży pies pogrzebany (tu jest sedno sprawy), koń by się uśmiał.
Zasadniczo długość frazeologizmów nie przekracza 4—5 wyrazów tekstowych, ale to są już frazeologiczne tasiemce.

3. Nie można zmieniać ich składników — nie powiemy zabić komuś gwoździa, tylko zabić komuś ćwieka (postawić kogoś w kłopotliwej sytuacji, zmuszającej do podjęcia trudnej decyzji lub przemyślenia jakiegoś problemu), chociaż ćwiek to rodzaj gwoździa). Możliwość modyfikacji idiomów występuje sporadycznie, np. pies go ganiał/trącał/*j***ł.

4. Są nieprzekładalne na języki obce, np. odpowiednikiem polskiego owijać w bawełnę (mówić oględnie) w jęz. angielskim byłoby coś, co po polsku znaczyłoby bić dookoła krzaka). Owszem, zdarza się, że jakiś frazeologizm zadomawia się też w innym języku, ale są to rzadkie sytuacje — np. frazeologizm tu leży pies pogrzebany (tu tkwi istota problemu) brzmi tak samo i znaczy to samo również w jęz. niemieckim: da liegt der Hund begraben. Żeby była jasność: to Polacy zapożyczyli sobie niemiecki frazeologizm. Zdarza się to również w wypadku frazeologizmów mocno utrwalonych w międzynarodowym kręgu kulturowym, np. puszka Pandory (źródło nieszczęść) — ang. Pandoraʾs box).

1.3. Przykłady frazeologizmów

mieć węża w kieszeni (być skąpym)
posypać głowę popiołem (przyznać się do błędu, okazać skruchę)
pięta Achillesa (słaby punkt)
niebieskie ptaki (darmozjady, ludzie żyjący na czyjś koszt)
pies ogrodnika (ktoś, kto sam nie skorzysta z czegoś, ale innemu też nie pozwoli)
hiobowa wieść (bardzo zła, tragiczna wiadomość)

1.4. Szersze rozumienie terminu

Niektórzy językoznawcy do frazeologizmów oprócz idiomów zaliczają również kolokacje, czyli związki o ograniczonej łączliwości, tj. takie, w których można dokonywać zamian elementów, jednak często w ograniczonym zakresie, np. ponieść porażkę/klęskę (ale nie *ponieść zwycięstwo), mocna kawa/żarówka/taśma. Oprócz tego znaczenie kolokacji jest dosłowne, czyli wynika z dosłownych znaczeń składników, co odróżnia je od idiomów. W związku z tym kolokacje są również zazwyczaj łatwe do przełożenia na inne języki.
Jeszcze inni do frazeologizmów chcieliby zaliczać również przysłowia, co wydaje się jednak bezzasadne ze względu na znaczne różnice między nimi. Niech frazeologia zajmuje się frazeologizmami, a paremiologia przysłowiami.

2. Czym są przysłowia?

2.1. Definicja przysłowia

Tu można bez zastrzeżeń przyjąć definicję z SJP PWN:

przysłowie «krótkie zdanie zaczerpnięte ze źródeł literackich lub ludowych i utrwalone w tradycji ustnej, wyrażające jakąś myśl ogólną: wskazówkę, przestrogę»⁴

2.2. Czym się cechują przysłowia?

Podobnie jak frazeologizmy przysłowia:
1. mają niedosłowne znaczenie;
2. nie mogą być dowolnie modyfikowane;
3. są nieprzekładalne na inne języki.

Różnią się jednak od frazeologizmów zasadniczo, gdyż:
1. mają postać pełnych zdań (nie ich fragmentów jak większość frazeologizmów);
2. wyrażają jakąś mądrość, naukę, prawdę ogólną.

2.3. Przykłady przysłów

Niedaleko pada jabłko od jabłoni (potomek staje się podobny do rodzica)
Bez pracy nie ma kołaczy (bez pracy niczego się nie osiągnie)
Jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie (jak ty komuś tak on tobie)

3. Różnica w praktyce

Oczywiście, przysłowia i frazeologizmy można rozróżniać na gruncie znajomości zasady i definicji. Nie ma zbyt wiele przykładów, na których można by tę różnicę wyłożyć, jeden jednak nadaje się do tego celu idealnie. Mamy bowiem parę:
1. kopać pod kimś dołki,
2. Kto pod kim dołki kopie, sam w nie wpada.

Pierwszy przykład to frazeologizm, gdyż nie ma postaci zdania (można go dopiero wbudować w konkretne zdanie), tylko związku składniowego oraz ma niedosłowne znaczenia. Druga konstrukcja, chociaż podobna, ma przede wszystkim postać pełnego zdania, a ponadto zawiera pewną prawdę o charakterze ogólnym, chociaż wyrażoną niedosłownie, jest to więc przysłowie.

¹ http://pl.wikipedia.org/wiki/Zwi%C4%85zek_frazeologiczny (wróć)

² http://sjp.pwn.pl/sjp/zwiazek-frazeologiczny;2547606.html (wróć)

³ http://encyklopedia.pwn.pl/szukaj/frazeologizm.html (wróć)

⁴ http://sjp.pwn.pl/szukaj/przys%C5%82owie.html (wróć)

Share on Facebook