Ten oto szyld przypomniał mi, iż jakiś czas temu obiecałem zająć się pewnym problemem ortograficznym.

W artykule Urządzenia wielofunkcyjne, czyli o pisowni rzeczowników złożonych objaśniałem zasadę pisowni rzeczowników złożonych. Obiecałem wtedy, iż w kolejnym artykule zajmę się pisownią złożonych przymiotników. Wbrew zapowiedzi nie uczyniłem tego od razu, lecz jako że słowo się rzekło, postanowiłem zrobić to teraz.

Problem jest podobny do omawianego poprzednio, gdyż również w przypadku przymiotników użytkownicy języka zastanawiają się często, czy należy zapisywać je łącznie czy z dywizem. Tu jednak zasada jest nieco bardziej skomplikowana, ale tylko pozornie. Na szczęście język, jak wyjaśniałem ponad dwa lata temu w artykule Język a procesy myślowe, jest ściśle wzajemnie powiązany z procesami myślowymi i jako taki zachowuje pewną logikę, stanowiącą podstawę rozstrzygnięć ortograficznych. W dalszej części artykułu wyjaśnię na przykładach, jak zasady pisowni przymiotników złożonych stosować w praktyce.

Pisownia łączna

Zasada pisowni przymiotników złożonych uwzględnia, czy dany przymiotnik określa faktycznie jedną cechę czy kilka cech współistniejących.

Przymiotniki złożone zapisujemy łącznie, jeżeli dany przymiotnik określa jedną cechę obiektu, a nie zespół cech współistniejących, tj. jeśli jedna część przymiotnika złożonego jest podrzędna w stosunku do drugiej.

Krótko mówiąc, pisownię łączną stosujemy, gdy jedna część przymiotnika złożonego jest określeniem części ostatniej.

Zgodnie z tą zasadą piszemy amarantowoczerwony, gdy mamy na myśli amarantowy odcień koloru czerwonego (czyli de facto jeden kolor), podobnie napiszemy jasnoniebieski, gdyż wyraz ten precyzuje, iż chodzi o jasny odcień koloru niebieskiego. Mamy tu więc do czynienia z opisem za pomocą przymiotników cech w istocie niepodzielnych, w obu bowiem przypadkach mówimy faktycznie o jednym kolorze. W pierwszym przypadku chodzi o wskazanie, że czerwień ma odcień amarantowy (członem nadrzędnym jest czerwony, zaś podrzędnym — amarantowo. W drugim przypadku członem nadrzędnym jest niebieski, a podrzędnym — jasno. Jeśli więc czytamy o cytrynowożółtej tkaninie (albo np. trawiastozielonej), wiemy, że na całej powierzchni ma ona jednakowy, a przy tym dość dokładnie sprecyzowany, kolor.

Zasada ta dotyczy nie tylko pisowni nazw kolorów. Zgodnie z nią napiszemy np. zachodnioeuropejski czy południowoamerykański, gdyż nie chodzi o to, że coś jest jednocześnie zachodnie i europejskie albo południowe i amerykańskie, ale że pochodzi konkretnie z zachodniej części Europy albo z Ameryki Północnej. Podobnie, pisząc staropolski, nie mamy na myśli, że coś jest jednocześnie i stare, i polskie, ale że ma związek z dawnym (czyli starym) okresem w dziejach kultury i historii naszego narodu. Ta sama zasada każe też pisać śródziemnomorski (związany z rejonem Morza Śródziemnego), północnoatlantycki (związany z rejonem północnego Atlantyku), wiernopoddańczy (typowy dla wiernego poddanego), nowohucki (związany z Nową Hutą), wielobarwny (łączący w sobie wiele barw), gruboziarnisty (mający fakturę grubych ziaren), wielkopański (typowy dla wielkiego, tj. bogatego, wpływowego, pana, czyli szlachcica). przykłady tego typu można mnożyć.

Przymiotnik złożony piszemy łącznie także wtedy, gdy dwa pierwsze człony ujęte łącznie stanowią określenie członu ostatniego.

Zgodnie z tą zasadą napiszemy szarosrebrzystoniebieski na określenie szasrosrebrzystego odcienia koloru niebieskiego. Tak przynajmniej stanowi zasada, bo w typowych użyciach takie konstrukcje występują sporadycznie (zważcie jednak, iż te słowa pisze mężczyzna, którego wrażliwość na kolory nieznacznie tylko przewyższa zdolności daltonistów).

Pisownia z dywizem (łącznikiem)

Dywizem rozdzielamy części składowe przymiotników opisujących łącznie kilka współistniejących cech obiektu.

Zgodnie z tym napiszemy amarantowo-czerwony, gdy chcemy zaznaczyć, że dany obiekt łączy w sobie elementy w klasycznej czerwieni z elementami w barwie amarantu. Zobaczymy tu więc dwie (chociaż podobne) barwy. Podobnie w przypadku przymiotnika biało-czerwony. Oba składniki tego wyrazu w istocie wskazują na współistnienie dwóch cech obiektu: na fladze biało-czerwonej występują faktycznie dwa różne kolory. Nie ma przecież czegoś takiego jak kolor *białoczerwony, czyli czerwony o odcieniu bieli. Jeszcze wyraźniej widać to na przykładzie metalowo-drewniana obudowa — czyli składająca się zarówno z elementów metalowych, jak i drewnianych.

Widzimy więc, że o pisowni z dywizem decyduje współwystępowanie cech, czyli stosujemy ją, gdy chcemy powiedzieć, że coś jest jednocześnie i takie, i takie. Dlatego mówimy o przyjaźni polsko-węgierskiej (przyjaźń Polaków i Węgrów), wojnie polsko-bolszewickiej (czyli wojnie, w której udział brali i Polacy, i bolszewicy), Fundacji Polsko-Niemieckie Pojednanie (bo jednać się mają przedstawiciele i jednej, i drugiej nacji) oraz Europie Środkowo-Wschodniej (jeśli mamy na myśli łącznie kraje leżące zarówno w środkowej, jak i wschodniej części kontynentu).

Pisownię z dywizem zastosujemy również wtedy, gdy dany przymiotnik opisuje więcej niż dwie cechy współistniejące.

Zgodnie z tym napiszemy metalowo-szklano-drewniana obudowa albo flaga czerwono-biało-zielona, gdyż w opisywanych przedmiotach wszystkie te cechy występują obok siebie.

Pisownia z dywizem obowiązuje również wtedy, gdy pierwsze dwa człony przymiotnika złożonego są niezależnymi określeniami członu ostatniego.

Ta zasada tłumaczy np. pisownię wyrazu staro-cerkiewno-słowiański — jest to dawny (stary) język słowiański znany z tekstów religijnych (cerkiewnych). Głównym członem w tym połączeniu jest wyraz słowiański, dwa pozostałe są zaś jego współrzędnymi określeniami: jest to zarówno język starosłowiański, jak i cerkiewnosłowiański.

Pomocna zasada

W typowych przypadkach, które stanowią zdecydowaną większość, w ustaleniu właściwej pisowni pomoże zbudowanie parafrazy słowotwórczej, czyli takiego wyjaśnienia znaczenia wyrazu, które zawiera jego podstawę słowotwórczą. Jeśli zawiera ona spójnik i, należy zastosować pisownię z dywizem (np. flaga żółto-niebieska, czyli składająca się z pól żółtego i niebieskiego); jeśli takiego spójnika w niej nie ma, należy pisać łącznie (np. jasnozielony, czyli jasny odcień koloru zielonego). Aby lepiej zrozumieć tę metodę, proszę przeanalizować parafrazy słowotwórcze towarzyszące przykładom podanym w dotychczasowej części artykułu.

Przypadki wątpliwe

Mimo istnienia zasad zdarzają się przypadki, w których należy się dokładnie zastanowić, co ma oznaczać przymiotnik złożony. Bo wybór sposobu zapisu będzie narzucał odpowiednie odczytanie znaczenia.

I tak wyraz europejskośródziemnomorski zapiszemy łącznie, jeśli mamy na myśli europejskie kraje basenu Morza Śródziemnego, natomiast formę z dywizem (europejsko-śródziemnomorski) zastosujemy, gdy będziemy mieć na myśli łącznie kraje europejskie i państwa basenu Morza Śródziemnego (proszę zwrócić uwagę na obecność spójnika i w objaśnieniu). Napiszemy też północnośródziemnomorski na oznaczenie czegoś, co ma związek z północną strefą wzmiankowanego akwenu.

Problematyczny jest również zapis kierunków geograficznych. Jeśli napiszemy o Polsce północno-zachodniej, wskażemy tym samym na Dolny Śląsk, Wielkopolskę, Ziemię Lubuską, całe Pomorze i Mazury. Jeśli zastosujemy pisownię łączną (Polska północnozachodnia, zawęzimy wskazywany teren do dawnego województwa szczecińskiego i terenów przyległych. ale tylko teoretycznie, bo w praktyce zapisu drugiego rodzaju nikt nie używa, a pisownię z dywizem stosuje się we wszystkich możliwych kontekstach, chociaż jest to niezgodne z ogólną normą. Podobnie przy wskazywaniu kierunku wiatru (pamiętajmy, że bierzemy pod uwagę skąd, a nie dokąd on wieje) stosuje się wyłącznie pisownię z dywizem.

Wątpliwości moje budzi też rozpowszechniona forma konserwatywno-liberalny. Taka pisownia wskazuje na połączenie elementów dwóch ideologii, niekoniecznie ze sobą aż tak zgodnych. Proszę zauważyć, że mówimy o konserwatywnych liberałach, jak sami się oni określają, czyli o zwolennikach konserwatywnego liberalizmu. Nie wdając się w rozważanie ideologiczne, na tej podstawie należałoby przyjąć, że bardziej uzasadniona byłaby w takim razie pisownia konserwatywnoliberalny. Wskazywałaby ona, że mówimy o jednej z kilku odmian liberalizmu, różnej od postawy np. neoliberalnej czy socjalliberalnej (przy czym prędzej dojdą do zgody oba państwa koreańskie niż konserwatywny liberał z socjalliberałem). Niestety, wbrew logice, pisowni łącznej chyba nikt w tym przypadku nie stosuje…

O urządzeniach wielofunkcyjnych raz jeszcze

We wspomnianym artykule o pisowni rzeczowników złożonych obiecałem, iż przy okazji omawiania pisowni przymiotników złożonych również odniosę się do pisowni nazw urządzeń wielofunkcyjnych. To odniesienie jest zasadne nie tylko wtedy, gdy mówimy o wyglądzie urządzenia, lecz także o jego podstawowej specyfikacji technicznej.

W odniesieniu do urządzeń wielofunkcyjnych zwykle będzie obowiązywać druga zasada. Napiszemy: kuchenka gazowo-elektryczna, gdyż urządzenia tego typu cechuje współwystępowanie np. palników gazowych oraz elektrycznych lub palników gazowych z elektrycznym piekarnikiem. Podobnie napiszemy o płytach gazowo-indukcyjnych, gdyż występują na nich zarówno palniki gazowe, jak i pola indukcyjne. Z podobnych względów piszemy np. odbiornik analogowo-cyfrowy, gdyż takie urządzenie cechuje się tym, że może odbierać zarówno sygnał analogowy, jak i cyfrowy, a są to przecież zupełnie różne sygnały. Przez analogię piszemy też o przetworniku cyfrowo-analogowym, czyli takim, który otrzymany na wejściu sygnał cyfrowy przetwarza do postaci analogowej (w praktyce więc operuje on tymi dwoma sygnałami).

Oczywiście zdarzają się przypadki, gdy trzeba użyć pisowni łącznej. Tak jest np. w przypadku wyrażeń: silnik wysokoprężny (czyli taki, który w wysokim stopniu spręża paliwo, czego skutkiem jest samoistny zapłon), żarówki energooszczędne (czyli takie, które oszczędzają energię).

Wątpliwości budzi np. pisownia określeń głośników. Tutaj postępujemy według ogólnych zasad i piszemy: głośnik niskośredniotonowy, jeśli mamy na myśli głośnik reprodukujący dźwięki z niskiego zakresu średnich tonów (spotykany zwykle w zaawansowanych wielodrożnych zespołach głośnikowych), ale nisko-średniotonowy, jeśli reprodukuje on i tony niskie, i średnie (chociaż z czysto formalnego punktu widzenia bardziej na miejscu byłaby pisownia nisko-średnio-tonowy, której jednakże nikt chyba nie stosuje).

Przymiotniki złożone w handlu i nazwach instytucji

Pora rozstrzygnąć, czy pisownia zastosowana na pokazanym na początku artykułu szyldzie jest prawidłowa. Oczywiście nie. Powinno być ogólnospożywczy, gdyż sklep ten nie zawęża asortymentu do wybranych grup artykułów spożywczych, lecz stara się w ofercie zawrzeć całość (ogół) grup asortymentowych z zakresu artykułów spożywczych. Proszę zwrócić uwagę na analogię do nazwy liceum ogólnokształcące. Dlatego też napiszemy: przedsiębiorstwo wielobranżowe, bo oferuje towary z wielu branż, czy sklep elektrotechniczny, gdyż nie zajmuje się sprzedażą wszelkich artykułów technicznych, lecz tylko tych zasilanych prądem elektrycznym.

W nazewnictwie sklepów częściej jednak stosuje się pisownię z dywizem. I tak napiszemy sklep monopolowo-spożywczy, gdyż placówka taka zajmuje się zarówno sprzedażą artykułów monopolowych, jak i spożywczych (ewentualne wątpliwości tych, którzy nie spożywają niczego poza artykułami monopolowymi, pominę litościwym milczeniem), spożywczo-przemysłowy (jeśli oprócz spożywczych sprzedaje również artykuły przemysłowe) itd.

Z identycznych przyczyn napiszemy przemysł górniczo-hutniczy (bo w zasadzie mówimy tu o dwóch gałęziach przemysłu), zakład drukarsko-introligatorski (czyli taki, który nie tylko drukuje, ale i oprawia książki), handel hurtowo-detaliczny (czyli de facto połączenie hurtowni z normalnym sklepem), przedsiębiorstwo handlowo-usługowe, technikum gastronomiczno-hotelarskie (bo kształci w dwóch wymienionych w nazwie dziedzinach) oraz poradnia psychologiczno-pedagogiczna.

Share on Facebook