Podmiot i orzeczenie to gramatyczne abecadło, więc mogłoby się wydawać, że na tym poziomie błędów nie powinno się popełniać. Owszem, nie powinno się, chyba że zdrowy rozsądek językowy zaczyna ustępować modzie lub manierze. Okazuje się bowiem, że składnia orzeczeń imiennych, choć nieskomplikowana, bywa przedmiotem błędnych praktyk.

W dalszej części artykułu wyjaśniam, jak powinna wyglądać składnia orzeczeń imiennych i jaki najczęściej błąd popełnia się w zakresie ich konstruowania.

Czym jest orzeczenie imienne

Orzeczenie imienne składa się z dwóch części:
a) łącznika w postaci słowa posiłkowego być, zostać lub stać się;
b) orzecznika, który może mieć postać:
— rzeczownika (lub zaimka rzeczownego) w narzędniku, np. jest (kim?) żołnierzem, został (kim?) premierem, stał się (czym?) symbolem, jest (czym?) tym…
lub
— przymiotnika (lub imiesłowu przymiotnikowego, zaimka przymiotnego lub liczebnika porządkowego) w mianowniku, np. jest (jaki?) dobry, stał się (jaki?) zły, pozostał (jaki?) zielony, stał się (jaki?) taki…, był (który?) piąty itp.

Proszę zauważyć, że chociaż w obu przypadkach postać łącznika jest identyczna, to postać orzecznika zmienia się zależnie od tego, czy jest on wyrażony rzeczownikiem (wtedy musi być w narzędniku) czy przymiotnikiem (ten musi być w mianowniku).

Schemat orzeczenia imiennego

Przyjmijmy, że
— V to czasownik posiłkowy,
— N₅ to rzeczownik (lub zaimek rzeczowny) w narzędniku,
— A₁ to przymiotnik (zaimek przymiotny, imiesłów przymiotnikowy, liczebnik porządkowy) w mianowniku,
— A₅ to przymiotnik (zaimek przymiotny, imiesłów przymiotnikowy, liczebnik porządkowy) w narzędniku.

Używając tych oznaczeń, schemat orzeczenia imiennego rozpiszemy jako
V — N₅ (np. jest hutnikiem)
lub
V — A₁ (np. jest skąpy).

Wniosek poprawnościowy

Powyższe chyba wyjaśnia, że konstrukcje orzeczenia imiennego z orzecznikiem w postaci przymiotnika w narzędniku (V — A5) są błędne. Tak więc:

Niepoprawne są konstrukcje typu *pewnym jest, *oczywistym jest, *wiadomym stało się itp.
Jedyne poprawne formy to: pewne jest, oczywiste jest, wiadome stało się.

Orzeczenia imienne z przydawką do orzecznika

Przy okazji trzeba wspomnieć o jeszcze jednej ważnej rzeczy. Otóż jeśli orzecznikiem jest rzeczownik w narzędniku, można do niego dodać przydawkę, która również przyjmie formę narzędnika, czyli otrzymamy schemat
V — A₅ — N₅ (np. jest właściwym rozwiązaniem, był piątym zawodnikiem, stał się wymagającym przeciwnikiem).

Można więc np. powiedzieć jest oczywistym stwierdzeniem. Ponieważ polski nie jest językiem pozycyjnym, możemy zamienić kolejność słów i użyć konstrukcji oczywistym stwierdzeniem jest…, a stąd już tylko krok do usunięcia jednego z wyrazów, który w danym kontekście wydaje się oczywisty, by otrzymać bledną formę *oczywistym jest.

Geneza błędu

Przede wszystkim należy zwrócić uwagę, iż podana wyżej reguła jest normą odnoszącą się do współczesnego języka polskiego. Wcześniej wcale taka oczywista nie była, zwłaszcza gdy orzecznik występował w prepozycji (czyli poprzedzał łącznik). To oczywiście dziedzictwo składni łacińskiej, która z oczywistych względów pozostawiała swoje ślady w wielu językach europejskich. Kiedyś konstrukcje, które wyżej wskazałem jako błędne, nikogo nie raziły, obecnie jednak są archaiczne i niezgodne z normą. Drugim mechanizmem jest ten opisywany w poprzednim rozdziale.

Niektórym błędna forma orzecznika, czyli z przymiotnikiem w narzędniku, wydaje się elegancka czy z jakichkolwiek innych względów lepsza. Ale to już wynika jedynie z wyśmiewanego przeze mnie zjawiska snobizmu językowego. Tym razem, co warto jednak zauważyć, nie jest to snobizm opierający się na nadużywaniu modnych słów, szczególnie zapożyczeń z angielskiego, lecz pewien zwrot ku przeszłości i formom spotykanym w przeszłości. Tak więc snobizm niejedno ma imię, a jeśli mam być szczery, to ten drugi jego rodzaj zdecydowanie bardziej mi się podoba niż pseudointelektualny „nowoczesny” ni to polsko-, ni anglojęzyczny bełkot.

Share on Facebook