Nomen omen — to ma znaczenie!
Język, Leksyka/semantyka, Wskazówki poprawnościowe, Zapożyczenia i wpływy obceTym razem o wyrażeniu, które — jak zauważyłem — przestaje znaczyć cokolwiek i zaczyna u niektórych osób funkcjonować jako pusty semantycznie przerywnik, chociaż znaczenie ma, i to bardzo konkretne.
Wyrażenie nomen omen pochodzi z języka łacińskiego i w dosłownym tłumaczeniu znaczy imię znak. Używamy go, jeśli chcemy zwrócić uwagę, że czyjeś imię lub nazwisko (albo nazwa) wskazuje na jakieś cechy danej osoby (lub rzeczy). Tak też podaje słownik PWN:
nomen omen — wyrażenie zwracające uwagę na to, że użyta nazwa, zwykle nazwisko, charakteryzuje omawianą osobę lub rzecz
Nomen omen i nazwiska
Jeśli więc powiemy, że ktoś nazywa się nomen omen Mały, to wskazujemy, że rzeczywiście zgodnie z nazwiskiem jest mikrej postury. Jeśli powiemy, że ktoś ma na nazwisko nomen omen Słoń, to wskazujemy, że ma cechy tego zwierzęcia — jest np. wielki i ociężały. Można też powiedzieć, że ktoś lubi się bawić i nazywa się nomen omen Dzieciuch (nazwisko to kojarzy się z dzieckiem, a te lubią się bawić), był chudy, wysoki i nazywał się nomen omen Tyka (tyka ma właśnie takie cechy jak wzmiankowana osoba nosząca to nazwisko) albo że strzelcem bramki dla Legii był nomen omen Janusz Gol. Myślę, że te przykłady powinny wystarczyć do zrozumienia zagadnienia.
Inne możliwości użycia
Omawiane wyrażenie niekoniecznie musi odnosić się do nazwisk lub imion. Bardzo trafne jest np. podsumowanie pewnego artykułu: Jakość naszych dróg to nomen omen „temat rzeka”, gdyż w jego treści autor rozwodzi się nad tym, że drogi są źle odwodnione, i stoi na nich woda. Kapitalna puenta! Trafnie też zatytułował swój artykuł jeden z internautów: CZESKI błąd (nomen omen) — czeski błąd to błąd polegający na zmianie kolejności znaków, jednak spostrzeżenie, że popełniono go przy okazji meczu z Czechami, uprawnia do użycia wyrażenia nomen omen. Za udane należy też uznać stwierdzenie, że lodowisko otworzą nomen omen z poślizgiem.
Odległe związki
Czasem związek uzasadniający użycie wyrażenia nomen omen może być dosyć odległy dla niewtajemniczonych. Wyrażenie nasza minister nomen omen Kopacz będzie niezrozumiałe, dopóki adresat nie przypomni sobie jej kuriozalnych zapewnień, iż ziemia w miejscu katastrofy TU154M została przekopana na głębokość metra. Podobnie tytuł artykułu Grabarczyk lokomotywą Platformy w Łodzi, czyli nomen omen nie będzie właściwie zrozumiany, jeśli adresat nie wie, że ów polityk jest ministrem transportu (tu nomen omen odnosi się nie do nazwiska, lecz do wyrazu lokomotywa). Teraz, po tragedii pod Szczekocinami, taki tytuł wywołałby bardziej złożone konotacje…
Błędne użycie
Czasami jednak wyrażenie to stosowane jest bez jakiegokolwiek uzasadnienia. Bo w konstrukcjach typu ujechał nomen omen 20 metrów i złapał gumę, pomysł ten wykorzystano nomen omen przy innej okazji trudno dopatrzyć się sensu. Podobnie w zdaniach: Przy finałowej walce, która nomen omen była świetna — trybuny nie były już tak nabite; Miało to miejsce w przestrzeni nomen omen publicznej albo Była tutaj bazylika (nomen omen przepiękna). Ale tak to jest, gdy językowy snob zaczyna się popisywać znajomością obcych wyrazów, a nie wie nawet, do czego służy słownik…
Przyczyny błędów
Wydaje się, że w większości przypadków błędnego użycia wyrażenia nomen omen przyczyną jest jest mylenie tego zwrotu z podobnym — notabene, o którym pisałem w innym artykule, poparte błędnym przeświadczeniem, iż wyrażenie to nie ma większego znaczenia. A jednak… W języku wszystko ma znaczenie, tylko nie wszyscy o tym wiedzą…
Jestem nauczycielem języka polskiego w jednym z warszawskich liceów. Na tej stronie chcę dzielić się refleksjami dotyczącymi literatury, języka, edukacji, mediów. Nie zabraknie również tekstów mających na celu pomoc uczniom w zrozumieniu pewnych kwestii i zjawisk.
7 Sty 2013 o 16:43
Przyznam, że często słyszałam wyrażenie „nomen omen”. Niestety, nie było go w moim czynnym słowniku, zwyczajnie nie umiałam go zastosować. Teraz już umiem. Dziękuję, panie Łukaszu, za proste wyjaśnienie 🙂
7 Paź 2013 o 20:25
ja też się dziwię, że ludzie używają zagramanicznych zwrotów, w ogóle ich kwo wadis nie rozumiejąc i vice versa
7 Paź 2013 o 22:20
Prawda. I przez to „popełniają fułaje” 😀
28 Lis 2013 o 8:05
Czy można użyć wyrażenia nomen omen w wypadku gdy słowa, które łączy są przeciwstawne np.: policjant nazywał się nomen omen Złodziej. W tej pracy jest to jednak nazwisko znaczące, więc można to jakimś sposobem podkreślić
2 Gru 2013 o 17:03
@ Filip
Dobre!
Sprzeciwiałbym się takiemu zastosowaniu, bowiem wynika z niego sugestia, że ten policjant też do uczciwych nie należy.
2 Gru 2013 o 12:26
My tu sobie tempus fugit, a czas leci….
2 Gru 2013 o 17:19
@ UFA
😀
14 Gru 2013 o 18:04
Proszę napisać jeszcze, czy słowa” nomen omen ” można użyć mówiąc np.:” mój Grzegorz poszedł do Grzegorza- o, nomen omen do Grzegorza po książkę”? Uważam, że nie, ale pewności mi brak 🙂
15 Gru 2013 o 10:31
Nie. Bardziej pasowałoby tu wyrażenie notabene.
15 Gru 2013 o 21:11
Dziękuję. Jestem zdania, że w języku polskim mamy wystarczającą ilość słów, aby móc wyrazić nimi swoje myśli. 🙂
15 Gru 2013 o 21:28
@ Danuta
Nigdy nie byłem innego zdania. Ale zapożyczenia z łaciny mają swój urok. Szkoda, że ten nobliwy język został uśmiercony nawet w systemie edukacji…
8 Sty 2014 o 18:35
Artykuł spodobał mi się – dziękuję.
Zaczęłam się zastanawiać nad zdaniem: „Przy finałowej walce, która nomen omen była świetna”. I poddałam w wątpliwość Pana ocenę.
Wg mnie, to nie do końca błędne użycie.
Rozumiem to tak: finał (walki) jest rozgrywką między tymi, którzy pokonali licznych przeciwników. Są więc lepsi od innych, są świetni. I ci świetni zawodnicy rozegrali finałową walkę, która nie rozczarowała, była na wysokim poziomie, a nawet zachwyciła komentującego.
Proszę o rozwianie moich wątpliwości 🙂
11 Sty 2014 o 10:05
@ bakalia
Nie zgodzę się z Pani oceną. To tak, jakby powiedzieć, że trawa była nomen omen zielona. Ja bym powiedział, że walka finałowa godna była tego określenia albo coś w tym rodzaju.
23 Kwi 2014 o 9:17
Zastanawiam się nad takim zdaniem dotyczącym Władcy pierścieni: (…)ludzie, jedyni nomen omen nieco bardziej realnie przedstawieni mieszkańcy tego świata.
Czy prawidłowo użyłam tu tego wyrażenia?
Bardzo lubię Pańską stronę i nie ukrywam, że dzięki niej zdarza mi się zabłyszczeć w towarzystwie wiedzą na temat takiego a nie innego użycia słów/wyrażeń. Dziękuję!
24 Kwi 2014 o 20:20
@ sygryda
Szczerze mówiąc, nie wiem, do czego miałoby się tu odnosić nomen omen. A jeśli tak, to znaczy, że to wyrażenie nie jest w tym wypadku funkcjonalne.
24 Kwi 2014 o 8:26
Dzięki wielkie, Łukaszu! Znalazłem dokładnie to, czego szukałem. W wolnej chwili na pewno przyjrzę się reszcie Twojej strony. Pozdrawiam!
24 maja 2014 o 6:10
A ja mam wątpliwości, czy wolno „nomen omen” używać w kontekstach przez Pana opisywanych w sekcji „inne możliwości użycia”.
Zresztą, chyba nie jestem jedyny – znalazłem co najmniej dwa źródła, które jako poprawny wymieniają wyłącznie kontekst nazw własnych.
Jedno z nich to audycja „Co w mowie piszczy” nadawana w Polskim Radiu
http://www.polskieradio.pl/9/305/Artykul/216584,Nomen-omen
a drugie to odcinek cyklu „Obcy język polski” doktora Macieja Malinowskiego
http://obcyjezykpolski.strefa.pl/?md=archive&id=634
24 maja 2014 o 9:17
Trzeba mieć świadomość, że językoznawcy potrafią różnie zapatrywać się na ten sam problem. Istnieją też inne opinie na ten temat.
Powiem tak: pierwotnie rzeczywiście wyrażenie to dotyczyło tylko nazw własnych, ale z biegiem czasu wykroczyło poza ten zakres. I myślę, że nie należy tego krytykować, ponieważ te dwa słowa pomagają mniej uważnym dostrzec jakieś ukryte przesłanie w doborze wyrazów, żart językowy itd. Najważniejsze, żeby używać ich zasadnie, a nie w charakterze pozbawionego znaczenia przerywnika.
29 maja 2014 o 15:38
Ne wiem czy tu jeszcze ktoś zagląda ale bardzo ciekawy tekst.
pozdrawiam epd
18 Sie 2014 o 19:43
Brawo tak trzymać, nomen omen trzymajcie się.
28 Wrz 2015 o 2:54
Petarda wytlumaczenie! 🙂 pjona Panie Łuki! 🙂
13 Gru 2015 o 22:21
Czy mogę użyć wyrażenia nomem omen w zdaniu: Sąsiadki syna Nowaka zatrudnił nomen omen nasz dyrektor Nowak. Pewnie lepiej będzie użyć nota bene?
14 Gru 2015 o 22:00
@ kobr
Sama Pani udzieliła sobie odpowiedzi, i to dobrej. Nota bene będzie poprawne w tym kontekście, nomen omen będzie budziło zastrzeżenia.
8 Kwi 2016 o 10:25
[…] Nomen omen — to ma znaczenie! […]
15 Lip 2016 o 20:27
Czy nomen omen można użyć w zdaniu: Wczoraj na lekcji omawialismy wyrażenia algebraiczne, które nomen omen znam już od dawna.
Bardzo proszę o pomoc:)
15 Lip 2016 o 20:29
@ Ddd
Nie, wyrażenie to w takim zdaniu nie ma żadnego, ale to naprawdę żadnego uzasadnienia.
8 Lut 2017 o 20:37
Usłyszałam takie zdanie „Idę na basen nomen omen zbadać grunt”. Osoba chciała przez to powiedzieć, że będzie badała grunt dosłownie, poprzez nurkowanie i w przenośni, bo to pierwsza jej wizyta na tej konkretnej pływalni. Zaczęłam zastanawiać się, czy nomen omen zostało właściwie użyte i tak trafiłam na tę stronę. Proszę o odpowiedź.
18 Lut 2017 o 15:54
@ Pota
Nie. Nawet przy liberalnym podejściu takie użycie wzbudzi wątpliwości. Lepiej użyć dopowiedzenia dosłownie i w przenośni.
29 maja 2018 o 18:18
Witam. Czy sformułowanie: „Niestety, ale grubo nomen omen się Pan myli” jest poprawne zakładając, że mówimy do człowieka z nadwagą? Pomijam kwestie, że może to być niekulturalne 🙂
22 Cze 2018 o 21:25
@ Mitchu
Nie. Nomen omen odnosi się do nazw znaczących. Już lepsze byłoby nota bene we właściwym znaczeniu.