Naprawdę czy na prawdę; zaprawdę czy za prawdę; wprawdzie czy w prawdzie?
Baza wiedzy, Język, Ortografia, Wskazówki poprawnościoweMiałem o tym napisać już dawno temu, jednak zawsze odkładałem ten temat na później, aż do dziś, kiedy to jedna ze stałych czytelniczek zasugerowała mi omówienie tego zagadnienia. Jaka więc pisownia będzie w tym wypadku poprawna: łączna (naprawdę, zaprawdę, wprawdzie) czy rozdzielna (na prawdę, za prawdę, w prawdzie)?
Udzielenie jednoznacznej odpowiedzi bez wyjaśnień byłoby w tym wypadku błędem, gdyż w każdej parze dopuszczalne są obie formy pisowni, tyle że każda z nich w zupełnie innych sytuacjach, nie ma tu więc mowy o wymienności.
Szczegóły w dalszej części artykułu, a na zakończenie konkretne wskazówki praktyczne.
Zasada ogólna
Uprzedzam, że poniższa zasada jest przeznaczona dla gramatycznych „hardkorów”, „geeków” i „ogarów”. Pozostałym radzę przejść do podanych nieco dalej wyjaśnień i przykładów.
Pisownię łączną stosujemy w odniesieniu do nierozerwalnych partykuł naprawdę i zaprawdę lub spójnika wprawdzie wchodzącego w skład konstrukcji zdania przeciwstawnego.
Pisownię rozdzielną stosujemy w odniesieniu do wyrażeń przyimkowych, w którym forma gramatyczna wyrazu prawda występuje w funkcji rzeczownika, a wyrazy na, w, za są odnoszącymi się do niej przyimkami.
Naprawdę czy na prawdę?
Pisownia naprawdę jest właściwa, gdy wyraz ten występuje w funkcji partykuły, która:
a) potwierdza prawdziwość tego, co jest komunikowane, np.
Naprawdę tam byłem.
Naprawdę tak myślę!
To jest naprawdę ważne pytanie.
On jest naprawdę świetny.
b) wyraża powątpiewanie w coś lub zdziwienie czymś, np.
Naprawdę tak powiedział?
Czy naprawdę byłbyś w stanie to zrobić?
Pisownia rozdzielna, tj. na prawdę, ma zastosowanie, gdy wyraz prawda stanowi w tym połączeniu samodzielny rzeczownik, np.
Zamienił kłamstwo na prawdę.
Stawiam na prawdę w życiu.
Zwróćmy uwagę na prawdę zawartą w tych słowach.
Gwiżdżę na prawdę, chcę po prostu wygrać ten proces.
Zaprawdę czy za prawdę?
Pisownia zaprawdę jest właściwa, gdy wyraz ten występuje w funkcji partykuły, która potwierdza prawdziwość komunikatu, np.
Zaprawdę powiadam wam. (słowa często wypowiadane w ewangeliach)
Zaprawdę ten był synem Bożym.
Wyraz zaprawdę jest archaizmem i nie stosuje się go w dzisiejszej polszczyźnie.
Pisownia rozdzielna, tj. za prawdę, ma zastosowanie, gdy wyraz prawda stanowi w tym połączeniu samodzielny rzeczownik, np.
Ten człowiek dałby się pokroić za prawdę.
Uznał ten slogan za prawdę i stracił kilka tysięcy.
Wprawdzie czy w prawdzie?
Pisownia wprawdzie jest właściwa, gdy wyraz ten występuje w funkcji spójnika stanowiącego część konstrukcji zdań współrzędnie złożonych przeciwstawnych typu: wprawdzie…, ale… (i równoważnych), np.
Wiedział wprawdzie, że to niebezpieczne, ale zdecydował się zaryzykować.
Jest wprawdzie inteligentny, lecz nie potrafi klarownie przedstawić swych pomysłów.
Wprawdzie to nie jest dobra okazja, jednak muszę o tym powiedzieć.
Wprawdzie nie słuchałem całego wystąpienia, ale ten fragment pamiętam doskonale.
Pisownia rozdzielna, tj. w prawdzie, ma zastosowanie, gdy wyraz prawda stanowi w tym połączeniu samodzielny rzeczownik, np.
Stańmy w prawdzie przed Panem.
W prawdzie jest nasza siła.
Porada praktyczna (1)
Najprościej jest sprawdzić, czy wyrazy te można zastąpić innymi, np.
naprawdę = rzeczywiście,
wprawdzie = co prawda.
Jeśli tak, słowa te zapisujemy łącznie, a jeśli nie — rozdzielnie.
Niestety, nie da się w ten sposób rozstrzygnąć dylematu zaprawdę/za prawdę.
Porada praktyczna (2)
Można również sprawdzić, czy dane słowo lub wyrażenie (naprawdę, na prawdę, zaprawdę, za prawdę, wprawdzie, w prawdzie) da się pominąć w zdaniu bez zmiany znaczenia całości (zmienić się może ewentualnie zabarwienie emocjonalne). Jeśli tak — stosujemy pisownię łączną, jeśli nie — rozdzielną.
17 sty 2013 o 20:40
Pozbyłam się moich dotychczasowych wątpliwości. 😉
Czy mógłby pan wyjaśnić czy przed „a” powinno się stawiać przecinek? Wiem, że w niektórych sytuacjach należy to robić, a w innych nie, jednak nie mogę sobie przypomnieć jak jest poprawnie. Nie jestem też pewna, czy w tej wypowiedzi nie popełniłam w związku z tym błędu…
18 sty 2013 o 12:53
Dobry pomysł. Może uda się coś napisać na ten temat w najbliższych dniach, gdyż to kolejne zagadnienie, którego poruszenie odwlekam od niepamiętnych czasów.