Składnia i interpunkcja zdań z wyrazem a
Baza wiedzy, Język, Ortografia, Składnia, Wskazówki poprawnościoweDziś kolejny artykuł napisany z inspiracji jednej z czytelniczek. Tym razem o zasadach stosowania znaków interpunkcyjnych, a konkretnie przecinka, przed wyrazem a, który w polszczyźnie pełni kilka funkcji. I właśnie od funkcji pełnionej w zdaniu zależy nie tylko interpunkcja, ale również… sama poprawność stosowania tego słowa.
Szczegóły w dalszej części artykułu
A jako spójnik przeciwstawny
Spójnik a może przeciwstawiać treści zdań składowych zdania złożonego, części zdania pojedynczego lub innego typu wypowiedzenia, np.
Taki duży, a buta nie potrafi zawiązać.
Stary człowiek, a głupi.
Trzeba kierować się prawdą, a nie zdaniem innych.
Widziałem go w teatrze, a nie w kinie.
Kochanowski żył w epoce odrodzenia, a nie oświecenia.
W tych zdaniach spójnik a jest równoznaczny spójnikom przeciwstawnym, np. ale, lecz, tylko, jednak itp., może też pojawić się w miejscu, gdzie stosunek przeciwstawny wyraża się bez użycia spójnika.
Przy tej okazji należy podkreślić, że spójnik a może być użyty, gdy zaprzeczony jest drugi człon zdania, nie pierwszy — tak jak w powyższych przykładach. W sytuacjach odwrotnych, tj. gdy zaprzeczony jest człon pierwszy, spójnik a dopuszczalny jest tylko w mowie potocznej, np.
Sam nie zje, a drugiemu nie da lepiej: Sam nie zje, ale drugiemu nie da
Nie zna polskiego, a jakoś sobie radzi — lepiej: Nie zna polskiego, lecz jakoś sobie radzi
Nie byłem w kinie, a w domu — lepiej: Nie byłem w kinie tylko w domu
W zdaniach tego typu przed a stawia się przecinek.
A jako spójnik łączący
Spójnik a może łączyć zdania lub ich części, np.
Ja odgrzeję obiad, a ty wstaw pranie.
Legia gra dalej, a Polonia żegna się z rozgrywkami.
Dziś zjemy kotlety, a jutro placki.
Ja pójdę górą, a ty doliną.
Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj. (pierwsze znane zdanie spisane w języku polskim)
Zdania tego typu często przypominają zdania współrzędnie złożone przeciwstawne (nabierają się na to nawet autorzy słowników i źródeł poprawnościowych, inni asekuracyjnie omawiają te dwie kategorie łącznie), lecz brakuje w nich wyraźnego przeciwstawienia znaczeniowego, chociaż ich paralelna konstrukcja może taki charakter sugerować.
Ponieważ zdania te nie zawierają wyraźnego przeciwstawienia, spójnik a może się pojawić w konstrukcjach, w których zaprzeczony może być człon pierwszy lub drugi, np.
Nie pójdę do kina, a ty będziesz mógł zostać dłużej.
Posłowie do zgody nie doszli, a my czekamy na dalsze informacje z sali obrad.
My popełniliśmy kilka błędów, a oni nie ustrzegli się podobnych pomyłek.
W tego typu zdaniach przed a zawsze stawia się przecinek.
A jako spójnik przyzwolenia
Konstrukcje tego typu większość użytkowników traktuje raczej jako przeciwstawne. Różnica polega na tym, że w tych zdaniach a jest równoważne nie spójnikom przeciwstawnym, lecz spójnikom przyzwolenia, takim jak mimo że, chociaż. W tego typu zdaniach również nie ma przeciwstawienia, więc pierwszy człon może być zaprzeczony. Przykłady:
Został prezydentem, a studiów nie skończył.
Nie przyjęli go, a miał umówiony termin.
Nie poznał go, a siedział z nim w jednej ławce.
W zdaniach tego typu zalecałbym jednak stosowanie typowych wskaźników przyzwolenia, np.
Został prezydentem, chociaż studiów nie skończył.
Nie przyjęli go, mimo że miał umówiony termin.
Nie poznał go, choć siedział z nim w jednej ławce.
W zdaniach tego typu przed a stawia się przecinek.
A jako spójnik wprowadzający dopowiedzenie
Spójnik a może wprowadzać dopowiedzenia rozwijające treść zdania, np.
Lubię podróże, szczególnie zagraniczne.
Mam problemy z fizyką, a zwłaszcza z termodynamiką.
W gabinecie stał stół, a za nim siedział mały jegomość.
On jest głupi, a do tego nieżyczliwy.
Nie lubię tabloidów, a najbardziej „Faktu”.
Myślał o karierze politycznej, a nawet snuł już plany reform w państwie.
W tego rodzaju konstrukcjach również nie ma przeciwstawienia, więc pierwszy człon może być zaprzeczony.
W zdaniach tego typu przed a stawia się przecinek.
A w połączeniu z między
Spójnik a może być integralnym składnikiem konstrukcji między… a…, np.
Między młotem a kowadłem.
Podróżował nieustannie między Warszawą a Krakowem.
Nie umiał wybrać między pójściem do kina a obejrzeniem meczu.
W zdaniach tego typu przed a nie stawia się przecinka.
A w funkcji i
Sporadycznie spotyka się konstrukcje, w których a pełni funkcję spójnika i, np.
Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprośnym.
Możemy tak gadać a gadać.
A w tego typu zastosowaniach występuje rzadko i raczej w starszych tekstach oraz połączeniach wyrazowych.
W zdaniach tego typu przed a nie stawia się przecinka.
A jako spójnik sygnalizujący relację
Spójnik a może także funkcjonować jako znacznik sygnalizujący istnienie relacji między zestawionymi elementami, np.
Biblia a literatura współczesna.
Tabela 1. Prędkość pojazdu a droga hamowania w warunkach średniego oblodzenia nawierzchni.
Polityka wielkich mocarstw a sprawa polska.
Konstrukcje tego typu podobne są pod względem formalnym do omówionych powyżej, lecz w widoczny sposób różnią się od nich semantycznie (znaczeniowo). Zauważyć trzeba jednak, że często bywają niejednoznaczne (fraza Chłopi a polskie powstania narodowe nie określa, czy chodzi o udział chłopów w powstaniach, ich stosunek do nich, a może odwrotnie), dlatego sugerowałbym w miarę możliwości stosować bardziej wyraziste znaczeniowo konstrukcje.
W konstrukcjach tego typu przed a nie stawia się przecinka.
A jako partykuła
A może pełnić funkcję partykuły nawiązującej do wcześniejszej wypowiedzi lub wzmacniającej treść komunikatu, np.
A idź do diabła!
A co mnie to obchodzi?
A to łobuz!
A kto ciebie o to pytał?
A niech przyjdzie, ja się nie boję.
Tego typu partykuły występują na początku zdania i nie stawia się po nich przecinka.
A jako wykrzyknik
A (pojedyncze lub zwielokrotnione) może pełnić funkcję wykrzyknika, np.
A, łobuzy, myśleliście, że was nie złapię!
Aaa! To tak sprawa wygląda!
W tego typu zdaniach po a stawia się przecinek lub wykrzyknik.
Podsumowanie
Z powyższego wynika jasno, iż:
1. przed a stawia się przecinek, jeżeli:
— zastępuje spójnik przeciwstawny (ale, lecz, tylko, jednak itp.),
— zastępuje spójnik przyzwolenia (mimo że, chociaż, choć itp.),
— łączy zdania w stosunku współrzędnym (często są to paralelne konstrukcje pozornie przeciwstawne),
— wprowadza dopowiedzenie (np. o charakterze uściślającym, dookreślającym).
2. przed a nie stawia się przecinka, jeżeli:
— występuje w konstrukcjach typu między… a…,
— zastępuje spójnik i (coraz rzadsze zastosowanie),
— wskazuje istnienie relacji między zestawionymi elementami.
3. po a występującym na początku wypowiedzenia stawiamy przecinek, jeżeli:
— pełni funkcję wykrzyknienia.
4. po a występującym na początku wypowiedzenia nie stawiamy przecinka, jeżeli:
— pełni funkcję partykuły.
Dodać warto, że podziałów dotyczących funkcji składniowej a jest kilka, a przedstawiony powyżej nie jest więc jedynym słusznym, gdyż skupiłem się na kilku najważniejszych zastosowaniach tego wyrazu, a ponadto rozgraniczyłem sytuacje, w których a występuje jako spójnik łączący i przeciwstawny, które ze względu na podobieństwo i trudność rozróżnienia tych konstrukcji często ujmuje się łącznie.
27 sty 2013 o 10:49
Dziękuję. 🙂
Nie zdawałam sobie sprawy, że jest tego tak dużo.
27 sty 2013 o 12:50
Ja też nie. Dlatego lubię pisać te artykuliki 😀
17 cze 2014 o 14:31
Witam . Czy pojedyńcze litery np. ” a ” , ” z ” , ” w ” traktowane są w zdaniu jako wyraz ? Do tej pory myślałam , że nie , ale okazuje się , że chyba tak .
18 cze 2014 o 20:45
Tak, są one traktowane jako odrębne wyrazy. Mają swoje znaczenie, wchodzą w związki składniowe. Od pozostałych różnią się tym, że są najkrótsze, jak tylko można.
1 lis 2014 o 12:52
Dziękuję za ciekawe przedstawienie tematu. Mam jednak wciąż wątpliwości dotyczące takich wypowiedzeń:
„Spór (po)między X, a Y” czy „Spór (po)między X a Y”?
Wydaje mi się, że to nie są przykłady konstrukcji „między… a…” mimo powierzchownego podobieństwa, dlatego byłbym za stawianiem przecinka przed „a”, ale nie jestem pewien.
2 lis 2014 o 15:15
@ szaulo
W tej konstrukcji nie należy używać przecinko.
A jeśli chodzi o wybór spośród form między i pomiędzy, to jeżeli nie mówimy o konkretnych relacjach przestrzennych, stosujemy wyraz między.
2 lis 2014 o 16:18
Dziękuję
24 lip 2016 o 20:14
[…] napraw swoje życie. Polecam bardzo przejrzysty artykuł poświęcony wyrazowi a na stronie lukaszrokicki.pl. Najwyższa pora zająć się hitem sezonu, jakim jest MUS rozumiany jako potoczna forma słowa […]