Drodzy uczniowie (i nie tylko), zanim jeszcze raz zapytacie mnie, czy dane słowo pisze się przez „u” zwykłe czy przez „u kreskowane”, wiedzcie, że takie pytanie jest bezprzedmiotowe! Zapamiętajcie to:

W związku z powyższym, jeśli musicie zadać takie pytanie, mówcie o „u” zwykłym i „o” kreskowanym.

Dlaczego tak? Chociażby ze względu na kształt liter. Kreska jest nad o, nie nad u. Oczywiście, piszę o języku polskim, gdyż w innych językach rzeczywiste „u” kreskowane wystąpić może.

Zasadnicze pytanie brzmi jednak: skąd wzięła się dwoistość zapisu tej samej głoski (niezależnie od zapisu o oraz u wymawiane są jako u) i skąd ten (pozorny) brak logiki? O tym w dalszej części artykułu.

Na początku było o… i… jery

Dawno, dawno temu były ponoć krasnoludki… A właściwie wcale nie ponoć, bo na pewno, i nie krasnoludki, ale bardzo, bardzo krótko wymawiane samogłoski — tzw. jery (nazywane też ze względu na skrócony czas artykulacji, czyli wymowy, półsamogłoskami lub samogłoskami zredukowanymi). Jery były dwa: twardy (oznaczany jako ъ) i miękki (oznaczany jako ь). Podobnie jak zwykłe samogłoski jery były ośrodkami sylaby. Trzeba też wiedzieć, że zgodnie z prasłowiańską zasadą sylaby otwartej, każda sylaba musiała się kończyć samogłoską lub półsamogłoską. Oznacza to, że w prasłowiańszczyźnie nie istniały wyrazy zakończone spółgłoskami. W tych, które obecnie kończą się spółgłoskami, dawno temu na końcu występował właśnie jer, np.
mrozъ
wozъ
krolъ

Zróżnicowanie wymowy o po zaniku jerów

Po zaniku prawa sylaby otwarte nastąpił również zanik jerów — jery w pozycji słabej, np. w wygłosie wyrazu (nie tylko, ale te przypadki najłatwiej rozpatrywać), zaczęły zanikać (jery w pozycji mocnej też zanikły, a dokładnie mówiąc, przekształciły się w e — tam, gdzie obecnie mamy tzw. „e” ruchome). Ale obowiązywała zasada „coś za coś” (językoznawcy nazywają ją kompensacją, a zjawiska z niej wynikające — zjawiskami kompensacyjnymi). Oprócz jerów istniał bowiem w prasłowiańszczyźnie i dawnej polszczyźnie iloczas — każda samogłoska miała swój czas wymowy, podobnie jak cały wyraz. Po zaniku jerów, aby czas wymowy wyrazu się nie zmienił, należało gdzieś ten utracony z jerami czas „upchnąć”, nastąpiło więc tzw. wzdłużenie zastępcze — zaczęto wydłużać czas wymowy samogłoski stanowiącej ośrodek sylaby przed jerem (znak ō oznacza wydłużoną wymowę samogłoski o):
mrozъ → mrōz
wozъ → wōz
krolъ → krōl

Proszę zauważyć, że tam, gdzie po sylabie z o istniała jeszcze sylaba z „normalną” samogłoską (nie jerem), wzdłużenie zastępcze nie zachodziło, dlatego w formach przypadków zależnych pozostało „normalne” o, np. mrozu, wozu, krola (dziś mówi się i pisze króla, ale to wyjaśnię nieco dalej).

Jak o zamieniło się w u

Z biegiem czasu nastąpił zanik iloczasu… I znów zgodnie z zasadą „coś za coś” nastąpiło kolejne zjawisko kompensacyjne — podwyższenie artykulacji, oznaczające w tym wypadku, że czas wymowy ō przestał być wydłużony, za to artykulacja tej głoski została podwyższona, przez co pierwotne o przekształciło się w u. Zmiana ta nie zaszła w jednej chwili, lecz wymowę o podwyższano stopniowo, a powstałe „o” ścieśnione oznaczano w piśmie jako ó. Zapis ó pozostał więc na zasadzie reliktu żywej niegdyś praktyki językowej.

Z tej historii wzięła się też zasada wymienności ó — o. Wynika ona stąd, że w jednych formach danego wyrazu i wyrazach pokrewnych pozostało pierwotne o, w innych wyewoluowało ono do ó.

Wyrównania analogiczne, czyli o „błędnych” formach

Obiecałem wyjaśnić jeszcze skąd forma dopełniacza króla, a nie krola (chociaż do pewnego czasu tę drugą też się spotykało), jak powinna ona teoretycznie wyglądać. Otóż zadziałała tu w późniejszych wiekach tendencja do wyrównań analogicznych. Chodzi o to, że w wypadku wielu wyrazów ich temat zaczął być ujednolicany. W wypadku wyrazu król upowszechnił się temat mianownika (z ó, nie o), przez co ó zagościło również w pozostałych formach fleksyjnych wyrazu i wyrazach pokrewnych (np. królowi, królować, zam. logicznych form krolowi, krolować). Jest to sytuacja ciekawa z tego względu, że nastąpiło tu wyrównanie do mniej popularnej w odmianie wyrazu głoski w temacie (we wszystkich przypadkach poza mianownikiem jest o). W innych wyrazach z kolei upowszechniło się we wszystkich formach o (np. dom, koń zam. dóm, kóń — takie formy, zachowane czasami w gwarach, wynikałyby z logiki opisanych mechanizmów językowych, ale zostały wyparte przez inne), w wielu wyrazach z kolei żadne wyrównania nie nastąpiły, stąd np. oboczności tematyczne wóz — wozy, koza — kóz, wóz — wozy).

Można więc powiedzieć że to „głupie ó”, które razem z rz i ch chciał niegdyś zlikwidować pewien pracownik kuratorium oświaty w Lublinie, jest językowym dobrem, zabytkiem, świadectwem burzliwych dziejów polszczyzny.

Share on Facebook