Dziś odpowiem na jedno z serii podobnych pytań:

Chciałabym dowiedzieć się, jak należy zapisywać wyrażenie „wolno stojący”. Moim zdaniem powinno się pisać osobno, jednak nigdy nie spotkałam się z pisownią inną niż „wolnostojący” — czy to w ogłoszeniach, czy to w gazetach.
Z kolei w Internecie na stronach poświęconych tematyce językowej raz jest napisane tak, a raz inaczej.

Pisownia połączeń przysłówków z imiesłowami i przymiotnikami jest kwestią będącą przedmiotem wątpliwości językowych, tym bardziej że norma ją regulująca stwarza możliwość różnych interpretacji, nie zawsze zgodnych z rozstrzygnięciami źródeł poprawnościowych. Co gorsza, pozostające w sprzeczności opinie niektórych językoznawców nie zawsze, niestety, można w tej kwestii uznać za wystarczająco uzasadnione i zgodne z założeniami normy i intencjami jej twórców. W takiej sytuacji należy odciąć się od powstałego chaosu, odwołać się do samej zasady, zrozumieć ją i przełożyć na konkretne przypadki.

W artykule tym omówię samą zasadę, wskażę jej zastosowania w praktyce, a na samym końcu rozstrzygnę pisownię wskazanego w tytule słowa.

Zasada ogólna

Zasadniczo połączenia, w których pierwszy człon jest przysłówkiem, a drugi imiesłowem przymiotnikowym lub przymiotnikiem, zapisuje się rozdzielnie. Pisownia łączna jest dopuszczalna, jeżeli wyrażenia tego typu stają się określeniami trwałej, konstytutywnej, integralnej właściwości danego przedmiotu lub danej osoby.

Idea jest więc taka, że prawidłowa co do zasady jest w takich wypadkach pisownia rozdzielna. Pisownia łączna jest na zasadzie wyjątku dopuszczalna w określonych tylko sytuacjach.

Pisownia łączna występuje przede wszystkim w branży technicznej, kiedy tego typu połączenie oznacza zamierzoną cechę danych urządzeń, określającą ich zamierzoną istotną właściwość funkcjonalno-techniczną lub przeznaczenie.

Zasada w praktyce

Bez wahania powinniśmy napisać np.
Długo jedzący obiad chłopiec spóźnił się na lekcje (cecha doraźna; to, że długo je, nie jest istotną cechą klasyfikującą);
Kupiłem cicho grające radio (cecha doraźna; nie jest to zamierzona istotna cecha grupy radioodbiorników, po prostu trafił się wadliwy egzemplarz, normalnie o głośności radia decyduje potencjometr);
Wyciągasz z tego zbyt daleko idący wniosek;
Umowę sporządzono w dwóch jednakowo brzmiących egzemplarzach;
Wystękał jakieś fałszywie brzmiące zapewnienia;
Potrącił go szybko jadący autobus (cecha doraźna; akurat jechał szybko, bo kierowca tak chciał);
Na środku polany stała grupa dziko rosnących drzew (cecha doraźna; gdyby ktoś o nie zadbał, nie rosłyby dziko).

Jest jednak szereg wyrazów o dwojakiej pisowni, uzależnionej od znaczenia. Poniżej kilka przykładów z omówieniem.

Do połączenia tych elementów niezbędny jest klej szybkoschnący (zamierzona użytkowa cecha stała, decydująca o przynależności do kategorii produktów i zastosowaniu),
ale
Problemem okazała się zbyt szybko schnąca nawierzchnia (cecha doraźna; schnie szybko, bo takie są warunki, np. świeci słońce i jest ciepło; w innych schłaby wolniej).

Na dorobek tego zespołu składa się m.in. pięć płyt długogrających (czyli longplayów; nazwa określająca cechę decydującą o przynależności do kategorii produktów, w odróżnieniu od np. singla),
ale
Długo grająca orkiestra z biegiem czasu zaczęła coraz bardziej fałszować (cecha doraźna; akurat tym razem zagrała dłużej, innym razem zagra krócej; nie jest to jej cecha stała, tylko aktualna).

Do korzystania z telefonu przez kierowcę niezbędny jest zestaw głośnomówiący (cecha stała, określająca rodzaj i przeznaczenie produktu),
ale
Podczas jazdy kierowcę rozpraszał głośno mówiący człowiek (cecha doraźna; mógłby mówić szeptem albo normalnie, ale z jakichś względów tak nie robi).

Problem pojawia się w wypadku wyrazów nieuwzględnionych przez autorów norm i słowników. Wtedy w pułapkę „taka forma jest w słowniku, więc tylko taka jest słuszna” często wpadają nawet językoznawcy.

Słabowidzący i słabosłyszący potrzebują urządzeń pozwalających im lepiej odbierać wrażenia wzrokowe i słuchowe (Słabowidzący i słabosłyszący to określenia cech stałych o charakterze schorzeń),
ale
Kierowca słabo widzący drogę zjechał na pobocze. Uczeń słabo słyszący podpowiedź napisał niewiarygodną bzdurę (cechy doraźne; akurat w danym momencie, w danych warunkach słabo widzieli i słyszeli).

To wie tylko wszystkowiedzący Bóg (= bardzo mądry),
ale
Wszystko wiedzący o tym zjawisku ekspert rozwiał wątpliwości zebranych (wiedzący wszystko w danej dziedzinie).

W średniorocznym ujęciu wyniki te wyglądają lepiej niż w roku ubiegłym (średnioroczny = uśredniony w skali roku),
ale
W czasie czterech średnio rocznych pobytów za granicą poznał wielu ludzi (średnio roczny = trwający średnio około jednego roku),

Wolno stojący czy wolnostojący

Tytułowa wątpliwość nie wydaje mi się zbyt trudna do rozstrzygnięcia. Prawdopodobnie dlatego, że z racji swojego doświadczenia zawodowego bez problemu identyfikuję zasadniczą różnicę znaczeniową.

Prześledźmy przykłady

Specjalizujemy się w budowie domów wolnostojących.
Za wsią natknął się na wolno stojący dom.
Dom wolnostojący będzie budynkiem, który nie jest umieszczony w ciągu zabudowań, nie styka się żadną ścianą z innym budynkiem, jest samodzielnym obiektem. Dom wolno stojący będzie natomiast domem stojącym bardziej na uboczu. Różnica wydaje się dość subtelna, dopóki nie uświadomimy sobie, że w pierwszym wypadku chodzi o aspekt konstrukcyjno-techniczny, a w drugim o lokalizacyjny.

Podobnie w wypadku urządzeń AGD.
Oferujemy bogaty asortyment zmywarek wolnostojących.
Wolno stojąca zmywarka utrudniała przejście w głąb pomieszczenia.
Sprawa jest prosta. Wolnostojące urządzenia AGD (kuchnie, zmywarki, piekarniki, lodówki itp.) stanowią grupę sprzętów samodzielnych, które możemy postawić gdziekolwiek — obok innych sprzętów lub z dala od nich. Przeciwstawione są one sprzętom do zabudowy, które nie mogą stać luzem, lecz są przeznaczone do zabudowania w ciągu mebli kuchennych. Urządzenie z obu kategorii różnią się bardzo znacznie pod względem konstrukcji (i często funkcji), a ich zamienne stosowanie jest niemożliwe z przyczyn technicznych. Natomiast wolno stojące urządzenie to takie, które ktoś po prostu postawił oddzielnie, w oddaleniu od innych sprzętów.

Podobnie z kolumnami głośnikowymi.
Kupiłem parę wolnostojących kolumn głośnikowych.
Na środku pomieszczenia dały się zauważyć wolno stojące głośniki.
Kolumny wolnostojące to innymi słowy kolumny podłogowe — zbudowane w taki sposób, że można je postawić na podłodze. Ich przeciwieństwem są kolumny podstawkowe i monitory studyjne, które przeznaczone są do stawiania na podstawkach, półkach itd., oraz kolumny zintegrowane z jednostką centralną systemu. Kolumny wolnostojące, czyli podłogowe, rozpoznamy bez problemu: są o wiele wyższe od pozostałych (muszą być wysokie ze względu na charakterystykę rozchodzenia się tonów wysokich). Kolumny wolno stojące to z kolei kolumny, które stoją swobodnie w jakimś pomieszczeniu, bo tak je rozstawiono, przy czym określenie nie odnosi się do ich typu — ktoś mógł np. tymczasowo porozstawiać w ten sposób dowolne modele.

***

Mam nadzieję, że chociaż trochę udało mi się rozjaśnić to kłopotliwe i dla użytkowników języka, i dla językoznawców zagadnienie. Przy tym nie należy oburzać się na tych drugich, że nie potrafią w tym wypadku wypracować jednolitego stanowiska. Do właściwego rozstrzygnięcia tego problemu ortograficznego potrzeba… wiedzy technicznej, a nie każdy filolog taką mieć musi. Rzecz w tym, iż w analizowanym wypadku zasada ortograficzna o niczym nie przesądza. Potrzebna jest pozajęzykowa wiedza, która umożliwi praktyczne zastosowanie przepisu. To tak jak w sądzie: sędzia zna prawo, ale w pewnych wypadkach, żeby ocenić, w jaki sposób je zastosować, musi się odwołać do ustaleń biegłych z innych dziedzin.

Share on Facebook