Polisemy są powszechnie mylone z homonimami, rzadziej z synonimami (jednym i drugim poświęcę osobny artykuł), i to nie tylko przez uczniów. Problemy z nimi mają czasem nauczyciele, a w Internecie, szczególnie na stronach przeznaczonych dla uczniów, aż roi się od błędnych definicji i przykładów. Po części można to zrozumieć, gdyż w pewnych wypadkach można wahać się, czy mamy do czynienia z polisemem czy z homonimem, jednak nie ma ich aż tak wiele. Zacznijmy od tego, czym są polisemy.

Czym więc są polisemy?

Polisem jest to wyraz wieloznaczny, czyli mający kilka znaczeń powiązanych ze sobą.

No właśnie. Jakiego rodzaju może być to tajemnicze powiązanie?

Czasami ma ono charakter etymologiczny, czyli słowotwórczy, co oznacza, że poszczególne znaczenia wiążą się ze znaczeniem jednego wyrazu podstawowego, np.:
zamek: 1 — budowla warowna, 2 — zabezpieczenie drzwi, 3 — suwak (we wszystkich tych znaczeniach istnieje związek z czasownikiem zamykać);
wypiek: 1 — proces pieczenia, 2 — produkt powstały wskutek tego procesu, 3 — to, co zostało wypieczone w określonym czasie (wszystkie mają związek z czasownikiem piec);
zalew: 1 — teren zalany przez wodę, 2 — masowy napływ czegoś, 3 — zabieg polegający na zalewaniu czegoś (wszystkie znaczenia mają związek z czasownikiem zalewać);
wylewka: 1 — część armatury, którą woda wypływa na zewnątrz, 2 — w budownictwie: warstwa wylewana na podłoże w celu wyrównania płaszczyzny (w obu wypadkach istnieje związek z czasownikiem wylewać);
zwis: 1 — zwisająca skała, 2 — figura gimnastyczna polegająca na zwisaniu, 3 — lampa wisząca (w opisach katalogowych spotyka się np. nazwę zwis kuchenny), 3 — krawat (na metkach można spotkać np. określenie zwis męski) (wszystkie znaczenia mają związek z czasownikiem zwisać).

Znacznie jednak częściej mamy do czynienia z bliższym lub dalszym powiązaniem dotyczącym jakiejś cechy (brak wspólnego wyrazu podstawowego, znaczenie wtórne nawiązuje do pierwotnego znaczenie polisemu), np.:
okno: 1 — otwór w budynku (znaczenie pierwotne) 2 — obszar aplikacji komputerze (znaczenie wtórne) (w obu wypadkach otwiera się je i zamyka);
wyspa: 1 — na rzece 2 — wyspa kuchenna (w obu wypadkach jest to miejsce pośrodku czegoś, niestykające się z brzegiem lub ścianą);
żuraw: 1 — gatunek ptaka, 2 — rodzaj dźwigu (podobieństwo kształtu);
krzyż: 1 — kształt dwóch przecinających się prostopadle linii, 2 — przedmiot o takim kształcie, 3 — część kręgosłupa w okolicach miednicy; 4 — kara śmierci polegająca na przybiciu do krzyża, 5 — cierpienie (w ścisłym związku polegającym na podobieństwie kształtu pozostają ze sobą znaczenia 1 — 3, znaczenie 4 nawiązuje do znaczenia 2 ze względu na odesłanie do przedmiotu będącego narzędziem kary, natomiast znaczenie 5 nawiązuje do znaczenia 4 przez odwołanie do doznań, jakich doświadcza skazany);
śnieżenie: 1 — opady śniegu, 2 — typ zakłóceń w obrazie telewizji analogowej (zakłócenia te przypominają właśnie padający śnieg).

Co ważne i charakterystyczne:

Polisemy to nie pary ani grupy wyrazów, lecz pojedyncze wyrazy mające kilka znaczeń.

A skoro tak, to zawsze i bezwzględnie, niezależnie od znaczenia, polisem jest tą samą częścią mowy (np. zamek w każdym znaczeniu jest rzeczownikiem), co nie znaczy, że w każdym znaczeniu odmiana jest taka sama. Tu mogą zdarzyć się odstępstwa. Na przykład rzeczownik zamek w znaczeniu „budowla warowna” ma dopełniacz liczby pojedynczej zamku (nie mógł kupić tego zamku), ale w znaczeniu „zabezpieczenie drzwi” dopełniacz będzie miał formę zamka (nie mógł kupić tego zamka). Te różnice w odmianie służą właśnie różnicowaniu znaczeń.

Share on Facebook