Miałem o tym napisać już dawno temu, jednak zawsze odkładałem ten temat na później, aż do dziś, kiedy to jedna ze stałych czytelniczek zasugerowała mi omówienie tego zagadnienia. Jaka więc pisownia będzie w tym wypadku poprawna: łączna (naprawdę, zaprawdę, wprawdzie) czy rozdzielna (na prawdę, za prawdę, w prawdzie)?

Udzielenie jednoznacznej odpowiedzi bez wyjaśnień byłoby w tym wypadku błędem, gdyż w każdej parze dopuszczalne są obie formy pisowni, tyle że każda z nich w zupełnie innych sytuacjach, nie ma tu więc mowy o wymienności.

Szczegóły w dalszej części artykułu, a na zakończenie konkretne wskazówki praktyczne.

Zasada ogólna

Uprzedzam, że poniższa zasada jest przeznaczona dla gramatycznych „hardkorów”, „geeków” i „ogarów”. Pozostałym radzę przejść do podanych nieco dalej wyjaśnień i przykładów.

Pisownię łączną stosujemy w odniesieniu do nierozerwalnych partykuł naprawdę i zaprawdę lub spójnika wprawdzie wchodzącego w skład konstrukcji zdania przeciwstawnego.
Pisownię rozdzielną stosujemy w odniesieniu do wyrażeń przyimkowych, w którym forma gramatyczna wyrazu prawda występuje w funkcji rzeczownika, a wyrazy na, w, za są odnoszącymi się do niej przyimkami.

Naprawdę czy na prawdę?

Pisownia naprawdę jest właściwa, gdy wyraz ten występuje w funkcji partykuły, która:
a) potwierdza prawdziwość tego, co jest komunikowane, np.
Naprawdę tam byłem.
Naprawdę tak myślę!
To jest naprawdę ważne pytanie.
On jest naprawdę świetny.
b) wyraża powątpiewanie w coś lub zdziwienie czymś, np.
Naprawdę tak powiedział?
Czy naprawdę byłbyś w stanie to zrobić?

Pisownia rozdzielna, tj. na prawdę, ma zastosowanie, gdy wyraz prawda stanowi w tym połączeniu samodzielny rzeczownik, np.
Zamienił kłamstwo na prawdę.
Stawiam na prawdę w życiu.
Zwróćmy uwagę na prawdę zawartą w tych słowach.
Gwiżdżę na prawdę, chcę po prostu wygrać ten proces.

Zaprawdę czy za prawdę?

Pisownia zaprawdę jest właściwa, gdy wyraz ten występuje w funkcji partykuły, która potwierdza prawdziwość komunikatu, np.
Zaprawdę powiadam wam. (słowa często wypowiadane w ewangeliach)
Zaprawdę ten był synem Bożym.

Wyraz zaprawdę jest archaizmem i nie stosuje się go w dzisiejszej polszczyźnie.

Pisownia rozdzielna, tj. za prawdę, ma zastosowanie, gdy wyraz prawda stanowi w tym połączeniu samodzielny rzeczownik, np.
Ten człowiek dałby się pokroić za prawdę.
Uznał ten slogan za prawdę i stracił kilka tysięcy.

Wprawdzie czy w prawdzie?

Pisownia wprawdzie jest właściwa, gdy wyraz ten występuje w funkcji spójnika stanowiącego część konstrukcji zdań współrzędnie złożonych przeciwstawnych typu: wprawdzie…, ale… (i równoważnych), np.
Wiedział wprawdzie, że to niebezpieczne, ale zdecydował się zaryzykować.
Jest wprawdzie inteligentny, lecz nie potrafi klarownie przedstawić swych pomysłów.
Wprawdzie to nie jest dobra okazja, jednak muszę o tym powiedzieć.
Wprawdzie nie słuchałem całego wystąpienia, ale ten fragment pamiętam doskonale.

Pisownia rozdzielna, tj. w prawdzie, ma zastosowanie, gdy wyraz prawda stanowi w tym połączeniu samodzielny rzeczownik, np.
Stańmy w prawdzie przed Panem.
W prawdzie jest nasza siła.

Porada praktyczna (1)

Najprościej jest sprawdzić, czy wyrazy te można zastąpić innymi, np.
naprawdę = rzeczywiście,
wprawdzie = co prawda.

Jeśli tak, słowa te zapisujemy łącznie, a jeśli nie — rozdzielnie.

Niestety, nie da się w ten sposób rozstrzygnąć dylematu zaprawdę/za prawdę.

Porada praktyczna (2)

Można również sprawdzić, czy dane słowo lub wyrażenie (naprawdę, na prawdę, zaprawdę, za prawdę, wprawdzie, w prawdzie) da się pominąć w zdaniu bez zmiany znaczenia całości (zmienić się może ewentualnie zabarwienie emocjonalne). Jeśli tak — stosujemy pisownię łączną, jeśli nie — rozdzielną.

Share on Facebook