Być może nazwa imiesłów niewiele mówi przeciętnemu użytkownikowi języka. Tymczasem imiesłowami posługujemy się często, gdyż w wielu wypadkach pozwalają uzyskać zwięzłość wypowiedzi i uniknąć stosowania powtarzających się monotonnych konstrukcji podrzędnych. Niestety, nie zawsze używamy ich poprawnie.

W dalszej części artykułu postaram się uporządkować wiedzę na temat imiesłowów i ich typów oraz omówić kwestie poprawnego ich używania, a także zapisywania z partykułą zaprzeczającą nie. Na koniec podsumuję wiadomości w formie tabeli.

Na wstępie dodam jeszcze, że artykuł ten w założeniu miał być krótką notką podsumowującą stan wiedzy, jednak w trakcie jej tworzenia pojawił się szereg problemów związanych z samą klasyfikacją i nazewnictwem imiesłowów, gdyż przez wieki przechodziły one czasami niemałe przemiany, stosowane w niektórych opracowaniach nazewnictwo nie uwzględnia obecnego użycia niektórych imiesłowów, a niektóre systemy ich nazewnictwa okazują się tylko na pozór dobre i konsekwentne. Dlatego też oprócz stosowania nazw, które — jak się wydaje — najlepiej określają daną grupę imiesłowów, podaję też nazwy utrwalone w gramatyce szkolnej, które choć odpowiednie do ujęcia wiedzy o stosowanych obecnie imiesłowach, okazują się zbyt mało precyzyjne, by móc z ich użyciem opisać zagadnienie w nieco szerszym ujęciu.

Zanim przejdę do meritum, jeszcze jedna uwaga: przed omówieniem każdego typu imiesłowów zaznaczam w śródtytule, czy jest on produktywny we współczesnym języku polskim, czy też reprezentujące go wyrazy są konstrukcjami stosowanymi w czasach historycznych, które we współczesnej polszczyźnie przetrwały jako relikty.

1. Czym są imiesłowy, jeśli istnieją?

Wbrew pozorom, to dosyć kłopotliwe pytanie. Tradycyjna gramatyka traktuje imiesłowy jako formy czasowników — formy, co prawda, dosyć osobliwe, ale tylko formy. Z kolei w klasyfikacji prof. Saloniego imiesłowy jako takie nie istnieją, lecz zostały, w zależności od wzorca odmiany, włączone odpowiednio do przymiotników (wszystkie imiesłowy przymiotnikowe) i przysłówków (imiesłowy przysłówkowe). Jest to bez wątpienia rozwiązanie logiczne, szczególnie w ujęciu czysto strukturalistycznym, jednak jego przyjecie powoduje inne problemy, np. niespójność z ogólnymi zasadami ortografii (w tym wypadku opartymi na kryterium semantycznym). Pozasystemowym argumentem za uznaniem odrębności imiesłowów jest fakt, iż świadomość ich funkcji ułatwia naukę nie tylko języka polskiego, ale i wielu obcych.

W związku z powyższymi wątpliwościami najlepiej przyjąć kompromisową definicję, która omija problem przynależności (lub nie) do części mowy:

Imiesłów jest to wyraz utworzony od czasownika, wykazujący gramatyczne podobieństwo do przymiotnika lub przysłówka.

Ze względu na podobieństwo imiesłowów do przymiotników i przysłówków dzielimy je ogólnie na imiesłowy przymiotnikowe i imiesłowy przysłówkowe.

2. Imiesłowy przymiotnikowe czynne (używane we współczesnej polszczyźnie)

Nazwa imiesłowy przymiotnikowe czynne obowiązuje w gramatyce szkolnej, lecz z punktu widzenia całokształtu wiedzy na temat imiesłowów, należałoby raczej nazywać je imiesłowami przymiotnikowymi teraźniejszymi czynnymi.

2.1. Budowa

Imiesłowy tego typu są tworzone tylko od czasowników niedokonanych przez dodanie końcówki -ący, -ąca, -ące do tematu fleksyjnego 3. osoby liczby mnogiej czasu teraźniejszego czasownika.

W praktyce wystarczy do formy 3. osoby liczby mnogiej czasownika dodać odpowiednią końcówkę (-cy, -ca lub -ce), np.
(widzieć) widzą + cy → widzący
(biec) biegną + cy → biegnący
(pilnować) pilnują + cy → pilnujący
(isć) idą + cy → idący
(piec) pieką + cy → piekący

2.2. Funkcja gramatyczna

Imiesłów przymiotnikowy teraźniejszy czynny określa rzeczownik ze względu na wykonywaną czynność lub stan i jest skróconym odpowiednikiem zdania podrzędnego przydawkowego zbudowanego w oparciu o schemat ten, który coś robi (robił), np.:
idący = ten, który idzie (ten, który szedł)
pilnujący = ten, który pilnuje (ten, który pilnował)
znający = ten, który zna (ten, który znał)

Oznacza to, że w zdaniu imiesłowy przymiotnikowe teraźniejsze czynne są określeniami rzeczownika i pełnią funkcję przydawki.

Imiesłów przymiotnikowy czynny może oznaczać czynność lub stan o charakterze stałym lub czasowym, np. słowo niepalący może oznaczać człowieka, który nie pali w ogóle (bo dba o zdrowie) lub w danej chwili (bo np. chętnie by zapalił, ale obawia się mandatu). W tym pierwszym przypadku imiesłów staje się praktycznie określeniem cechy stałej, w drugim — tymczasowej.

2.3. Zalecenia poprawnościowe

Czynność lub stan wyrażone imiesłowem przymiotnikowym teraźniejszym czynnym muszą być współczesne w stosunku do czynności lub stanu wyrażanego w zdaniu. Tak więc widzę biegnącego żołnierza znaczy widzę żołnierza, który biegnie (teraz, a nie np. 10 minut temu, gdyż czasownik widzę, będący tu orzeczeniem, został użyty w czasie teraźniejszym), natomiast widziałem biegnącego żołnierza znaczy widziałem żołnierza, który biegł (wtedy, kiedy go widziałem — czasownik widziałem, występujący tu w funkcji orzeczenia, jest w czasie przeszłym i to on określa płaszczyznę czasową).

2.4. Pisownia z nie

Jeszcze w latach 80. XX w. istniało rozróżnienie pisowni w zależności od znaczenia imiesłowu. Jeśli imiesłów przymiotnikowy teraźniejszy czynny określał cechę stałą, obowiązywała pisownia łączna, jeśli tymczasową — rozdzielna (dlatego w tekstach sprzed kilkunastu lat spotykamy się z oboma sposobami zapisu). Była to bardzo niepraktyczna zasada, bo chociaż sprzyjała precyzji wypowiedzi, w większości przypadków była źródłem nie zawsze możliwych do rozstrzygnięcia dylematów. Dlatego Rada Języka Polskiego ostatecznie zaleciła, by nie z wszystkimi imiesłowami tego typu pisać łącznie niezależnie od ich znaczenia, chociaż… dopuszcza się stosowanie starej normy, o ile ma to służyć rozróżnieniu znaczeń.

2.5. Ciekawostka

W świetle powyższej zasady ortograficznej popularne tabliczki o treści Dla niepalących są zgodne z obecną normą, lecz w latach 80. XX w. i wcześniej łączna pisownia na nich była nieuzasadniona, ponieważ oznaczone w ten sposób miejsca nie były przeznaczone dla zupełnych „tytoniowych abstynentów”, lecz wymagano jedynie, by na czas przebywania w nich powstrzymać się od palenia. Tak więc reforma zasady spowodowała, iż w jednej chwili stały się one poprawne…

3. Imiesłowy przymiotnikowe bierne (używane we współczesnej polszczyźnie)

Niegdyś były to imiesłowy przymiotnikowe przeszłe bierne (tworzone od czasowników dokonanych), jednak stosunkowo szybko przejęły także funkcję imiesłowów przymiotnikowych teraźniejszych biernych (o których piszę nieco dalej), dlatego też nadano im uniwersalną nazwę (bez dookreślenia teraźniejsze lub przeszłe). Obecnie tworzyć je można od czasowników przechodnich zarówno dokonanych, jak i niedokonanych.

3.1. Budowa

Imiesłowy przymiotnikowe bierne tworzy się (poza nielicznymi wyjątkami) tylko od czasowników przechodnich (czyli takich, które mogą tworzyć formy strony biernej) za pomocą końcówek -ony, -ona, -one lub -ty, -ta, -te dodawanych do tematu czasownika, np. zrobiony, bity, zmieniony, ciągnięty. Do wyjątków należy forma chodzony, utworzona od nieprzechodniego czasownika chodzić, jednak nie występuje ona jako regularny imiesłów, lecz nazwa tańca (dlatego można ją zaliczyć do rzeczowników).

3.2. Funkcja gramatyczna

Imiesłowy przymiotnikowe przeszłe bierne są używane do tworzenia form strony biernej czasowników, np.
Raport jest sporządzany przez urzędników od kilku lat (normalka, a gdy go wreszcie skończą, okaże się już nieaktualny…),
Twój zeszyt właśnie jest darty na strzępy (trzeba pilnować dobytku przed młodszym rodzeństwem…).

Imiesłowy te występują w funkcji przydawki zastępującej zdania podrzędne przydawkowe, np.
Nosi sweter zrobiony na drutach = Nosi sweter, który został zrobiony na drutach.

4. Imiesłowy przymiotnikowe przeszłe czynne (historyczne)

4.1. Budowa

Imiesłowy przymiotnikowe przeszłe czynne tworzyło się za pomocą końcówki -ły, -ła, -łe od czasowników dokonanych, np. przeszły, zbiegły.

4.2. Funkcja gramatyczna

Imiesłowy przymiotnikowe przeszłe czynne odnoszą się do czynności wykonywanych w przeszłości. Są ekwiwalentami wyrażeń typu ten, który coś zrobił (z którym coś się stało), np.
zwiędły = ten, który zwiądł
zbiegły = ten, który zbiegł
upadły = ten, który upadł
przywykły = ten, który przywykł (do czegoś)

Imiesłowy te są obecnie bardzo rzadko stosowane (w zasadzie używa się tylko kilku, nowych zaś się nie tworzy) i postrzegane raczej jako przymiotniki. Występują także w kilku utartych połączeniach typu: zeszły rok (ten, który zszedł, czyli minął), tłumacz przysięgły (ten, który przysiągł), zmokła kura itp. Nie tworzy ich się doraźnie (nie powiemy np. *przyklękły ksiądz ani *przybiegły zawodnik). W przeszłości jednak były stosowane w dużo większym zakresie. Pierwotnie używano ich do tworzenia form złożonych czasu przeszłego i zaprzeszłego, stąd ich tak wyraźne podobieństwo do obecnie stosowanych form fleksyjnych czasowników (w wypadku 3. os. liczby pojedynczej rodzaju żeńskiego w czasie przeszłym są zachowane w niezmienionej postaci, np. dziewczynka przybiegła).

5. Imiesłowy przymiotnikowe teraźniejsze bierne (historyczne)

5.1. Budowa

Imiesłowy przymiotnikowe teraźniejsze bierne tworzono od czasowników niedokonanych przechodnich za pomocą końcówki -my, -ma, -me, np. znikomy, widomy, rzekomy, ruchomy.

5.2. Funkcja gramatyczna

Imiesłowy tego typu zastępowały dłuższe konstrukcje w stronie biernej, np.
widomy = ten, który jest widziany (którego widać)
wiadomy = ten, o którym jest wiadomo
znajomy = ten, który jest nam znany

Obecnie imiesłowów tego typu się nie tworzy, a te, które zachowały się, często zmieniły swoje znaczenie (np. imiesłów niewidomy kiedyś znaczył ten, którego nie widać, a obecnie ten, który nie widzi, ale już niezaprzeczona forma widomy, np. w utartym wyrażeniu widomy znak zachowała swoje znaczenie), a świadomość pochodzenia wielu innych się zatarła. Ich funkcję już dawno temu przejęły imiesłowy przymiotnikowe bierne.

6. Imiesłowy przysłówkowe współczesne (używane we współczesnej polszczyźnie)

6.1. Budowa

Imiesłowy przysłówkowe współczesne tworzy się tylko od czasowników niedokonanych przez dodanie do tematu fleksyjnego 3. osoby liczby mnogiej czasu teraźniejszego czasownika końcówki -ąc. W praktyce po prostu dodaje się do formy 3. osoby liczby mnogiej końcówkę -c, np.
(iść) idą + c → idąc
(słuchać) słuchają + c → słuchając
(pilnować) pilnują + c → pilnując

6.2. Funkcja gramatyczna

Imiesłowów przysłówkowych współczesnych używa się, by wyrazić, że w trakcie trwania danej czynności lub stanu nastąpiło inne zdarzenie, np.
Idąc do szkoły, spotkałem kolegę = kiedy szedłem do szkoły, spotkałem kolegę
Widziałem go, będąc w kinie = widziałem go, gdy byłem w kinie
Idąc do szkoły, wstąpię po ciebie = Gdy będę szedł do szkoły, wstąpię po ciebie

Wtedy imiesłowowy równoważnik zdania zastępuje zdanie podrzędne okolicznikowe czasu.

Tego typu imiesłowy mogą również zastępować zdania podrzędne okolicznikowe przyczyny, np.
Będąc ministrem, musiałem zareagować na takie praktyki = Ponieważ byłem ministrem, musiałem…
przy czym wskazywana w ten sposób przyczyna musi istnieć równocześnie z jej skutkiem.

Imiesłowy tego typu mogą tez określać sposób wykonywania czynności, np.
Szedł po ulicy, kulejąc
Wtedy imiesłów przysłówkowy współczesny pełni funkcję okolicznika sposobu.

6.3. Wskazówki poprawnościowe

Podmiot czynności wyrażanej imiesłowem musi być tożsamy z podmiotem zdania głównego. Tak więc zdanie
Idąc do szkoły, zgubiłem portfel
jest poprawne, gdyż ten sam podmiot szedł do szkoły i zgubił portfel. Natomiast zdanie
*Idąc do szkoły, wypadł mi portfel
jest kompromitującym błędem, gdyż wynika z niego, że portfel nie tylko wypadł, ale tez szedł do szkoły. Przypomina mi się w tym miejscu mój dawny podręcznik, a konkretnie ilustracja przedstawiająca roześmiane słoneczko z tornistrem na plecach i workiem na obuwie w dłoni, która ilustrowała absurdalny charakter zdania *Idąc do szkoły, świeciło słońce. Bezsens tego typu konstrukcji ukazywało też otwierające niezapomniane skecze Ewy Szumańskiej zdanie *Będąc młodą lekarką, wszedł raz do mnie pacjent. Tego typu błędy są typowe dla języka pseudointeligencji.

7. Imiesłowy przysłówkowe uprzednie (używane we współczesnej polszczyźnie)

Niestety, stosuje się je bardzo rzadko (można więc z żalem wróżyć, że następne pokolenie językoznawców będzie je rozpatrywać już jako formy historyczne), a szkoda, bo są nie tylko eleganckie, ale i użyteczne.

7.1. Budowa

Imiesłów przysłówkowy uprzedni tworzy się przez dodanie do tematu fleksyjnego czasownika końcówki -łszy (gdy temat kończy się spółgłoską) lub -wszy (gdy temat kończy się samogłoską), np.
(zjeść) zjad + łszy → zjadłszy
(wziąć) wzią + wszy → wziąwszy

Naturalnie tego typu imiesłowy tworzy się tylko od czasowników przechodnich dokonanych.

7.2. Funkcja gramatyczna

Imiesłowy uprzednie służą do wyrażenia następstwa czynności lub stanów, z tym że imiesłowem uprzednim wyraża się czynność (lub stan) zakończoną przed rozpoczęciem czynności (lub nastaniem stanu) wyrażonej w zdaniu głównym, np.
Zjadłszy śniadanie, wyszedłem z domu = Po zjedzeniu śniadania…
Wróciwszy do domu, poszedłem spać = Po powrocie do domu…

Czasami też, ale nie zawsze, imiesłów ten dodatkowo wskazuje związek przyczynowo-skutkowy, przez co zdanie dodatkowo nabiera cech zdania okolicznikowego przyczyny, np.
Usłyszawszy o tym, ucieszyłem się = Po usłyszeniu o tym… (dodatkowo jednak wyczuwamy, iż przyczyną radości było to, co zostało usłyszane, więc jednocześnie nakłada się na pierwsze znaczenie drugi komunikat: Ucieszyłem się, ponieważ usłyszałem o tym).

Jak Państwo widzą, naprawdę nie potrzeba się tych imiesłowów obawiać, a ryzyko popełnienia błędu w ich użyciu jest o wiele mniejsze niż w wypadku imiesłowów przysłówkowych współczesnych.

8. Zestawienie

^* — człony nazw w nawiasach są właściwe od strony systematyki, lecz zwykle pomijane w tradycyjnej gramatyce szkolnej.

^** — imiesłowy historyczne, nieproduktywne we współczesnej polszczyźnie (pewne formy zostały zachowane jako relikty, często w innym niż pierwotne znaczeniu).

Share on Facebook