Dziś o kolejnym wyrazie, który mądrze brzmi, a przez to bywa często używany, chociaż nierzadko w niewłaściwym znaczeniu.

Oto na pewnym forum prawnym użytkownik, posługując się mocno ułomną polszczyzną, stwierdza, że jego zarobek diametralnie podskoczył w listopadzie do 6000 zł (przykł. 1), na forum kredytowym jeden z użytkowników założył temat Diametralny spadek wartości mieszkań (przykł. 2), gdzieś indziej ktoś narzeka na diametralny wzrost cen (przykł. 3), inny pyta, czy taka ilość wapienia nie wpłynie diametralnie na parametry wody (przykł. 4), jeszcze ktoś biadoli, że mu komputer diametralnie zwolnił (przykł. 5), ktoś przestrzega kogoś przed diametralnie złym pomysłem (przykł. 6), a inny użala się, że ma zablokowaną kartę kredytową, bo podał diametralnie inny kod PIN (przykł. 7), gdzieś też spotkałem się ze stwierdzeniem, że ustawa wprowadza diametralny zakaz takich praktyk (przykł. 8). Wreszcie możemy też często przeczytać, że coś się diametralnie zmieniło (przykł. 9) lub diametralnie się od czegoś różni (przykł. 10).

Które z podanych przykładów użycia słowa diametralnie są poprawne, a które nie?

Na gruncie teorii

Na gruncie teorii odpowiedź jest prosta. Wystarczy zajrzeć do słownika:

diametralny
1. «krańcowo różny»
2. «biegnący wzdłuż średnicy lub przechodzący przez średnicę»¹

Oczywiście, interesuje nas tylko pierwsze znaczenie, gdyż drugie nijak się nie ma do naszych rozważań. Ale tylko pozornie, gdyż wyrazy diametralny i diametralnie pochodzą od łacińskiego rzeczownika diameter, oznaczającego średnicę (por. znacz. 2.). A teraz proszę zauważyć, że jeśli dwa obiekty znajdują się na dwóch końcach średnicy, to pozostają wobec siebie w pozycjach krańcowo różnych, jak biegun północny i biegun południowy, południki 0 i 180 (gdy na pierwszym jest samo południe, czyli pełnia dnia, na drugim jest dokładnie północ, czyli pełnia nocy, a więc krańcowe przeciwieństwo); podobnie gdy w Polsce jest zima, na drugim końcu średnicy Ziemi jest teraz lato (znów dwie skrajności). Jest więc oczywiste, że te dwa znaczenia są ze sobą zaskakująco spójne.

Wystarczy więc sprawdzić, w których przykładach słowo diametralnie można zamienić wyrażenie diametralnie na krańcowo różnie (krańcowo odmiennie) lub diametralny na krańcowo różny (krańcowo odmienny), przy czym krańcowo różny rozumiemy w ten sposób, że coś jest przeciwieństwem czegoś, a nie że różnica jest znaczna.

Przykłady 1—6 są ewidentnie błędne — zarobki mogły wzrosnąć znacznie lub bardzo (przykł. 1), znacznie lub bardzo mogły też stanieć mieszkania (przykł. 2), wzrosnąć ceny (przykł. 3). Wpływ wapienia na jakość wody może być istotny, znaczny lub zauważalny (przykł. 4), a komputer mógł zwolnić w znaczny sposób, w widoczny sposób lub bardzo zwolnić (przykł. 5). Pomysł może być ewidentnie lub bardzo zły. Czy kod PIN (przykł. 7) mógł być podany diametralnie inny? Nie. Może być zupełnie inny, ale żeby był krańcowo różny, nikt by chyba nie powiedział (chyba że ktoś podał kod 0000 zamiast 9999, chociaż jeśli chodzi o liczby, to dla mnie bardziej diametralna jest różnica między stanami 0 i 1 w elektronice). Zakaz (przykł. 8) może być stanowczy lub kategoryczny. Może się jednak coś diametralnie zmienić (czyli tak, że nowy stan będzie przeciwieństwem starego) lub być diametralnie różne od czegoś (np. diametralnie różne poglądy — jak Benedykta XVI i Palikota na sprawy wiary i moralności). Oznacza to więc, że tylko w dwóch ostatnich przykładach słowo diametralnie zostało użyte poprawnie.

Warto zauważyć, iż Słownik poprawnej polszczyzny PWN oznacza wyraz diametralny jako książkowy i nadużywany, a przez to autorzy zalecają zastępowanie go innymi. Dobrymi uniwersalnymi zamiennikami wydają się np. wyrazy krańcowy, przeciwny. Jeśli już decydujemy się na jego użycie, to pamiętajmy jednak, że diametralna różnica to nie znaczna różnica, lecz różnica polegająca na tym, że coś jest czegoś przeciwieństwem.

Teoria a praktyka

Tyle teoria. Praktyka pokazuje jednak, iż słowo diametralny bywa używane w błędnych kontekstach nawet przez językoznawców udzielających porad językowych, co potwierdza, że traktowanie przymiotnika diametralny jak synonimu wyrazu znaczny, a przysłówka diametralnie jak zamiennika słowa bardzo lub znacznie ma charakter powszechny.

Share on Facebook