Po zjedzeniu zamówionej i wyczekanej pizzy przywołuję kelnera.
— Rachuneczek? — pyta kelner.
Potwierdziłem.
— Płaci pan gotóweczką?
Tego było już za wiele, więc postanowiłem dać mu do myślenia.
— Nie, karteczką — odrzekłem.
Popatrzył dziwnie… Nie wiem, czy zrozumiał…

***

Nie mam pojęcia, czemu to przypisać. Czy to przejaw jakiegoś zdziecinnienia, czy szerząca się w zastraszającym tempie maniera? Teorii na ten temat mam kilka, ale nie będę wdawał się w rozważania psychologiczne ani socjologiczne. Poprzestanę na stwierdzeniu faktu: zdrobnienia (czyli deminutiva) we współczesnej polszczyźnie są zdecydowanie nadużywane.

Na czym polega to zjawisko i jakie są poprawne konteksty używania zdrobnień, wyjaśniam w dalszej części artykułu.

Zdrobnieniowa zaraza

W nadużywaniu zdrobnień celują policjanci, kelnerzy, urzędnicy i handlowcy. Ileż to razy słyszymy, jak policjant prosi o dowodzik lub straszy mandacikiem, kontroler chce bileciki do kontroli, przedstawiciel handlowy pyta, na jaki adresik dostarczyć fakturkę lub w jaki sposób prześlemy pieniążki, urzędnicy każą złożyć podanko lub donieść odpisik jakiegoś aktu. Kelnerzy tak zdrabniają nazwy potraw, jakby całe dotychczasowe życie pracowali w żłobku — kotlecik, zrazik, ziemniaczki. Aż się człowiek bardziej głodny robi, niż był. Dobrze, że słowa pizza nie próbują zdrabniać… No i piwka też nie poskąpią, nawet jeśli mowa o większym kuflu, nie o małym. Niewiele też ustępują im lekarze, którzy zapisują lekarstewko, syropek, amoksycyklinkę, penicylinkę itd., i bynajmniej nie mówię tu o pediatrach. Wstyd, przyznać, ale nauczyciele też na tym polu wypadają kreatywnie: zapowiadają sprawdzianiki, klasóweczki, kartkóweczki, zadają zadanka, czasami niczego nie zapowiadają, tylko każą wyjąć karteczki, rozwiązywać równanka, objaśniają na przykładzikach, a potem stawiają jedyneczki, dwójeczki, plusiki, minusiki i tak dalej, czasem nawet jakaś szósteczka się trafi. Naturalnie przed wpisaniem oceny lubią się upewnić, jaki numerek ma dany uczeń.

Przykłady można by mnożyć i wspomnieć o niemłodej pani, która stwierdza w jednej z reklam, że wie, iż dzięki preparatowi do protez będzie miała piękne, ładne ząbki, co w pewnym wieku brzmi po prostu niestosownie i śmiesznie (pomijam już fakt, że poza tym jest to zwykła tautologia; kto im pisał ten tekst?!). Z tych samych przyczyn zdzierżyć nie mogę, gdy jakiś redaktor, polityk itp. „robi się” na dziecko, przedstawiając się jako np. Radek, Wojtek, Stasio itd.

Nie mam niczego przeciwko zdrobnieniom samym w sobie, gdyż nie ma tak naprawdę zbędnych środków językowych. Ba, im jest ich więcej, tym doskonalszy staje się język, bowiem pozwala wyrazić więcej odcieni znaczeniowych i emocjonalnych. Problem zaczyna się wtedy, gdy dany środek jest nadużywany, ponieważ z biegiem czasu wskutek takich praktyk może stać się niefunkcjonalny.

Kiedy stosować zdrobnienia?

Zdrobnienia z zasady służą następującym celom:
— wskazaniu niewielkich wymiarów czegoś (np. domek, stolik),
— pomniejszeniu znaczenia czegoś (miłostka, kłamstewko, państewko),
— wyrażeniu pozytywnego, czułego stosunku do czegoś lub kogoś (synek, mamusia),
— czasami mogą też służyć do wyrażenia stosunku pogardliwego (doktorek, prezesik, polaczki — tak wyrażali się o Polakach rosyjscy zaborcy w wieku XIX i bolszewicy w XX, a obecnie tę tradycję kultywują ich ideowi spadkobiercy aktywni na popularnych forach internetowych).

W wyżej wymienionych kontekstach zdrobnienia są funkcjonalne. Jeśli jednak stosuje się je bez żadnej potrzeby, zatracają swoją funkcję, a przynajmniej zdolność jej rozpoznania przez użytkowników języka.

Przyczyny nadużywania zdrobnień

O przyczynach takiego zjawiska można tylko snuć przypuszczenia, jednak wydaje się, że do głównych należałoby zaliczyć:
— chęć odświeżenia sztywnego języka biurokracji w przypadku policjantów i urzędników,
— próbę skrócenia dystansu, wzbudzenia sympatii,
— chęć rozładowania napięcia w niemiłych sytuacjach oraz próby zmniejszenia nieprzyjaznego nastawienia rozmówcy (policjanci i urzędnicy mają świadomość, że nie są pozytywnie postrzegani, więc próbują jakoś łagodzić sytuację),
— chęć wykreowania się na osobę uprzejmą (błędne przeświadczenie, że używanie zdrobnień jest formą grzeczności),
— chęć wykreowania się na specjalistę, rutyniarza (dlatego zapewne tak chętnie zdrabniają lekarze i urzędnicy, by pokazać, że wypełnianie druczków, czy decyzja o doborze leku to dla nich codzienność),
— chęć zmniejszenia dyskomfortu związanego z koniecznością poniesienia kosztów lub wypełnienia jakiegoś obowiązku (stąd mówienie o pieniążkach, rachuneczku, mandaciku, by wydatek wydawał się mniejszy i np. kartkóweczkach czy jedyneczkach, żeby zbytnio nie „dołować” biednych uczniów),
— chęć spowodowania przychylnego nastawienia do czegoś (kelnerzy zapewne nie bez racji wychodzą z założenia, że jeśli zdrobnią nazwę potrawy, klient podświadomie skłonny będzie uznać ją za lepszą niż jest w rzeczywistości).

Ocena zjawiska

Czy wyżej podane powody uzasadniają używanie zdrobnień? Na gruncie językoznawczym nie. I wydaje się, że także od strony czysto psychologicznej metoda kształtowania postrzegania rzeczywistości przez używanie zdrobnień ma pewną istotną wadę — nikt chyba nie lubi, jeśli rozmówca traktuje go jak dziecko…

Tak więc stosujmy zdrobnienia, stosujmy, ale tylko wtedy, gdy naprawdę ma to sens, a w pozostałych sytuacjach zachowujmy się jak dorośli ludzie, by nas ktoś nie uznał za przerośnięte dzieciąteczka.

Share on Facebook